N. Durnagölü, Antik Mankala Oyununun Stratonikeia'daki İzleri, (Ed. B. SÖĞÜT)

STRATONIKEIA ÇALIŞMALARI 1

Stratonikeia ve Çevresi Araştırmaları

AYRIBASIM / OFFPRINT

STRATONIKEIA ÇALIŞMALARI 1

Stratonikeia ve Çevresi Araştırmaları

EditörBilal Söğüt

Stratonikeia Çalışmaları 1Stratonikeia ve Çevresi Araştırmaları

EditörBilal Söğüt

ISBN 978-605-4701-98-8

© 2015 Ege Yayınları, İstanbul

Yayıncı Sertifika No: 14641

Bütün hakları saklıdır. / All rights reserved.

Kapak Tasarımı: Mustafa Bilgin

Bu kitapta yayınlanan makalelerdeki bilimsel içerik ve etik ile ilgili tüm sorumluluklar yazarlarına aittir. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

BaskıMatsis Matbaa Hizmetleri

Tevfikbey Mahallesi Dr. Ali Demir Caddesi No: 51 34290 Sefaköy / İstanbul

Tel: 0212 624 21 11 www.matbaasistemleri.comSertifika No: 20706

Yapım ve DağıtımZero Prod. Ltd.

Abdullah Sokak, No. 17, Taksim 34433 Beyoğlu / İstanbul - Türkiye

Tel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209e.mail: [email protected]

www.zerobooksonline.com

İçindekiler

Sunuş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. VII

Önsöz .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. IX

Bilal SöğütStratonikeia’nın Yerleşim Tarihi ve Yapılan Çalışmalar ......................................................................................................................................................... 1

Umay OğuzhanoğluStratonikeia Antik Kenti Çevresinde Erken Yerleşim İzleri ............................................................................................................................................... 9

Onur KaraKumyeri Erken Tunç Çağı Nekropolü’nde Saptanan Kremasyon Uygulaması ve KYM01 Numaralı Mezar ........................................................................................................................................................................................................................................ 29

Sedat AkkurnazKoranza Mimari Terrakottaları ......................................................................................................................................................................................................................... 45

Murat AydaşStratonikeia ve Lagina / Polis ve Peripolion .................................................................................................................................................................................... 71

Serdal MutluZeus Panamaros Kutsal Alanı ve Bayramları .................................................................................................................................................................................. 79

Rahşan Tamsü PolatStratonikeia Akdağ Nekropolü ve Gömü Geleneklerine Dair Gözlemler ...................................................................................................... 95

Nihal Kürüm DurnagölüAntik Mankala Oyununun Stratonikeia’daki İzleri ............................................................................................................................................................... 107

Fatma AytekinStratonikeia’dan Provocator Stelleri ....................................................................................................................................................................................................... 125

Ahmet Tolga Tek, Hüseyin Köker, Emin SarıizStratonikeia 2008-2014 Sezonları Sikke Buluntuları Hakkında Ön Rapor ............................................................................................... 137

Tunç SezginYeldeğirmen Tepe’den Geç Klasik Döneme Tarihlenen Bir Lahit ...................................................................................................................... 143

Gökçen Kurtuluş ÖztaşkınStratonikeia Kenti Bizans Dönemi Liturjik Taş Eserleri ................................................................................................................................................. 159

Muradiye ÖztaşkınStratonikeia Bizans Dönemi Cam Buluntuları ............................................................................................................................................................................ 175

İçindekilerVI

Saim CirtilStratonikeia Kazısı İslâmî Sikke Buluntuları (2008-2013) .......................................................................................................................................... 189

Selda Özgün CirtilBir Ehl-i Keyf Eşyası Lüle: Stratonikeia’dan Örnekler (2012-2013) .............................................................................................................. 213

Osman KunduracıYeşilbağcılar (Gibye)’da Bulunan Türk Dönemine Ait Eserler .............................................................................................................................. 233

Mehmet Sağır, İsmail Özer, Zehra Satar, Erksin Savaş GüleçStratonikeia İnsanları ................................................................................................................................................................................................................................................ 249

Halil Kumsar – Ömer AydanStratonikeia Antik Tiyatrosu Batı Bölümünde Meydana Gelen Heyelanın Oluşum Nedenlerinin Statik ve Dinamik Şartlar Altında İncelenmesi .......................................................................................................................................................................... 257

Ali YaşarStratonikeia Doğu Portik Taban Mozaiklerinin Mevcut Korunma Durumu ve Konservasyonuna Yönelik Öneriler ......................................................................................................................................................................................................... 265

Uygar Sarpkaya, Olcay DüşenStratonikeia Antik Kenti ve Çevresinin Florası ......................................................................................................................................................................... 277

Raşit Urhan, Mehmet Karaca, Esat Kızılkaya Stratonikeia Antik Kenti (Yatağan-Muğla) ve Çevresinin Faunası ..................................................................................................................... 301

Sunuş

Üniversitemizin Ulusal ve Uluslararası alanda bayrağının gururla dalgalandığı yerlerden birisini Arkeolojik çalışmalar oluşturmaktadır. Bu Arkeolojik çalışmalardan birisi Bakanlar Kurulu Kararlı kazı, araştırma ve resto-rasyon çalışmalarının yürütülmekte olduğu Muğla İli Yatağan İlçesindeki Stratonikeia kazısıdır.

Stratonikeia’da ilk kazılar 1977 yılında başlamıştır. Ancak Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Üniversitemizin adına Prof. Dr. Bilal Söğüt başkanlığında bir ekibin burada 2008 yılında çalışmaya başlamasıyla birlikte, kentin önemi daha iyi anlaşılmıştır. Çünkü bu dönemde burada yılın 8-10 ayı çalışılarak, pek çok eser açığa çıkarılmış ve bunların restorasyonu yapılmıştır.

Stratonikeia, antik dönemden günümüze kadar farklı kültür ve medeniyetlere ait kalıntıların görülebildiği bir antik kenttir ve üzerinde yerleşim dokusu korunmuş bir Osmanlı Köyü bulunmaktadır. Bu nedenle burada farklı tarihle-re ait kalıntıları yan yana görmek mümkündür. Yapılan kazı ve restorasyon çalışmalarında da bu çok katmanlılığın gereği olarak her dönemde eserin korumaya alınması prensibine uyulmaktadır. Kent içinde Klasik Dönem’e ait sur duvarlarının yanı sıra, Hellenistik Dönem’e ait Gymnasion ve Roma İmparatorluk Dönemi’ne ait Sütunlu Cadde, Hamam, Meclis Binası gibi yapılar vardır. Bunların dışında Bizans Dönemi’ne ait Kiliseler ve Meydan-lar ile Beylikler Dönemi’ne tarihlenen Hamam, Osmanlı Dönemi’ne ait Cami ve Ağa Evleri görülebilmektedir. Osmanlı Dönemi Taş Döşeli yollarda yürüyerek gezilen kentte, Eski Köy Meydanı’nda, tarihi çınarların gölgesin-de oturulabilmektedir. Bu kültürel zenginlik ve kent dokusu nedeniyle Stratonikeia, 2015 Nisan ayında UNESCO Dünya Geçici Miras Listesi’ne alınmıştır. Bunlar ülkemiz ve üniversitemiz için son derece sevindirici ve gurur verici gelişmelerdir.

Stratonikeia’da kazı, araştırma ve restorasyon yapan farklı bilim insanları ve araştırmacıların makalelerinden oluşan yazıların olduğu bu kitap Stratonikeia antik kenti ile ilgili önemli çalışmalardan birisini oluşturmaktadır. Kitap içerisinde kentin prehistorik dönemlerinden günümüze kadarki tarihsel süreci ve kalıntılarının yanı sıra buranın flora ve faunası ile ilgili de yazılara yer verilerek, disiplinler arası ortak bir yayın hazırlanmıştır.

Stratonikeia’da yapılan kazı, araştırma ve restorasyon çalışmalarının yanı sıra bu kitabın hazırlanmasındaki emekleri için Kazı Başkanı Prof. Dr. Bilal Söğüt başta olmak üzere tüm kazı ekibini kutluyor ve yazıları ile destek veren araştırmacılara teşekkür ediyorum.

Prof. Dr. Hüseyin BAĞCIPamukkale Üniversitesi Rektörü

Önsöz

Stratonikeia, antik döneme ait gymnasion, tiyatro, tapınak, hamam, agora ve kilise gibi yapıların yanı sıra, Bey-likler Dönemi’ne tarihlenen Selçuk Hamamı, Osmanlı Dönemi’ne ait Köy Meydanı ile birlikte, Cami, boya atölyesi, kahvehane, terzihane, kasap dükkanı, fırın, köy odası ve çeşmeler gibi yapıların bulunduğu farklı bir yerleşim dokusuna sahiptir. Bu yerleşim dokusuna bağlı olarak, burada her dönemden yapının kazısı yapılmakta ve bunların konservasyon ve restorasyon çalışmaları gerçekleştirilmektedir.

Kentte yapılan kazı, konservasyon ve restorasyonların yanı sıra araştırmalara da ağırlık verilmiştir. Araştırmalar, antik dönemden günümüze tüm alanlarda yürütülmektedir. Bunlara ilave olarak flora ve fauna ile ilgili araştırmalar da gerçekleştirilmiş ve bu çalışmaların tamamı aynı şekilde devam etmektedir. Yapılan tespit ve araştırmaların sonuçları ile ilgili olarak, düzenli makale ve kitaplardan oluşan bantların yayımlanması planlanmaktadır. Makalel-erden oluşan bu kitap, bunların ilkini oluşturmaktadır. Bundan sonraki süreçte, belirli aralıklarla bu tür yayınların devam ettirilmesi düşünülmektedir.

Kazının ilk yıllarında, dönemin Muğla Valisi Sayın Ahmet Altıparmak ve o dönemin Yatağan Kaymakamı Sayın Şehmus Günaydın’ın maddi ve manevi destekleri bizim için çok önemliydi. Sonrasında da her zaman Valilerimiz ve Kaymakamlarımızın destek ve yakın ilgileri eksik olmadı. TÜRSAB Başkanı Sayın Başaran Ulusoy’un vinç ve araç desteği bizim çalışmalarımızı hızlandırdı. İl Kültür ve Turizm Müdürleri ile Muğla Müze Müdürleri bizim hep yanımızdaydılar. Diğer malzeme ve hizmet alımlarının yanı sıra, bu kitabın baskı maliyetinin bir bölümü, Pamukkale Üniversitesi, BAP Koordinasyon Birimi tarafından desteklenen 2014KRM006 Numaralı projeden karşılanmıştır. Maddi ve manevi yardımlarından dolayı hepsine ayrı ayrı şükranlarımı sunuyorum.

Yapılan kazı ve araştırmaların yanı sıra, kentte gerçekleştirilen çalışmaları destekleyen ve Stratonikeia’nın önemi-ni hep ifade eden Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürüm Sayın Abdullah Kocapınar ile kente olan sevgisini ve farklı tarihlerden kalıntıların birlikte oluşunu her seferde vurgulayan Sayın Rektörüm Prof. Dr. Hüseyin Bağcı ve her iki kurumun çalışanlarına çok teşekkür ederim.

Tüm bunların yanı sıra, yapılan kazı ve diğer tüm çalışmalarının yürütülmesinde her zaman bana destek olan Arş. Gör. Tunç Sezgin, Arş. Gör. Banu Yılmaz, Dr. Coşkun Daşbacak ve Uzman Ali Yaşar başta olmak üzere tüm heyet üyelerine, Stratonikeia’da yapılan çalışmaları maddi ve manevi olarak destekleyen tüm kurumlara ve bu kitabın oluşmasında yayınları ile destek veren araştırmacılara, kitabın hazırlık aşamasındaki özverili çalışması ve desteği için Arkeolog Fatma Aytekin’e tekrar teşekkür etmek isterim.

Prof. Dr. Bilal SÖĞÜTDenizli, 2015

Antik Mankala Oyununun Stratonikeia’daki İzleri

Nihal KÜRÜM DURNAGÖLÜ*

Oyun, insanlık tarihi kadar eski ve süregelen aktivitelerden olduğu için toplumlarda her zaman önemli bir yer tutmuştur. J. C. F. von Schiller oyunu, insan olmanın ön koşulu saydığı “İnsan, sözcüğün tam anlamıyla, insan olduğu yerde oynar ve o, ancak oyun oynadığı yerde tam insandır” sözleriyle ifade eder1. Hollandalı tarihçi J. Huizinga ise oyun kavramının sadece insanlara özgü olmadığını, hayvanların da oyun oynayabileceğini söyler2. Oyunun kültürlerden daha eski ve çeşitli kültürlerden ortaya çıkma olmayıp, bu kültürlerin oluşmasında en önemli özellik olduğu görüşünü savunan J. Huizinga, oyunun toplumsal işlevi üzerine yazdığı çalışmasında, insanı nite-leyen temel kavramlardan; Homo Faber (Alet Yapan İnsan) ve Homo Sapiens (Düşünen İnsan) ikilisinin karşısına üçüncü bir insan; Homo Ludens’i (Oynayan İnsan) çıkarmıştır3. Bunlar oyunun toplumlarda önemli bir yere sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

1. Prehistorik Dönemlerden Günümüze OyunArkeolojik bulgular ve antik kaynaklar, antik dönemde oyun oynamanın hem çocuklar hem de yetişkinler arasında çok yaygın olduğunu göstermektedir. Arkeolojik bulgu olarak Stratonikeia ve Gümüşkesen’de olduğu gibi mermer yüzeylere oyulmuş ya da çizilmiş oyunların yanı sıra, Antik Dönem vazolar, freskolar, mozaikler ve rölyeflerde çeşitli oyunların oynanırken tasviri görülmektedir. Söz konusu arkeolojik buluntuların tümü antik çağ oyunlarının belirlenmesinde ve tanımlanmasında oldukça önemlidir. Örneğin ressam ve çömlekçi Exekias tarafından siyah figür tekniğinde boyanmış Amphora üzerinde, iki büyük kahraman olan Akhilleus ve Aias tavlaya benzer bir oyun oynarken betimlenmiştir4. Çömlek üzerinde, iki kahramanın nasıl eğildikleri ve tüm dikkatlerini oynadıkları oyuna nasıl verdikleri görülmektedir. Homerosda, İlyada Destanı’nda Akhilleus ve Aias’ın Troia Savaşı’nın yapılmakta olduğu alanda oynadıkları oyunu anlatmaktadır5. Bunun gibi Platon, Pliny, Plutarch, Seneca ve Xenephon antik çağ oyunları hakkında aktarımlar yapmaktadır. Ovidius Ars Amatoria’da (M.S. 55-117) Dokuztaş’a benzer bir oyun, Tacitus’da (M.S. 55-117) Germenia adlı eserinde zar oyunu üzerine bilgi vermektedir6. Ayrıca antik dönem-de, festivallere katılan çocukların etkinliklerinde7 çeşitli oyunların geçmişten beri var olduğunu göstermektedir.

Tablalarla ya da levhalarla oynanan oyunlar, oyun ve kültür arasındaki ilişkiyi en somut şekilde ortaya koyar. Bu tip oyunlar insanlığın “savaş”, “yarış”, “av”, “düzenleme” ve “sayma” gibi insanlığın 5 ilkel faaliyetini temel

* Arkeolog Nihal KÜRÜM DURNAGÖLÜ, Stratonikeia Kazısı Yatağan - Muğla. E.posta: [email protected] von Schiller 1990, 76.2 Huizinga 2006, 20; Barnes 1975, 68.3 Huizinga 2006, 13; Barnes 1975, 67 vd.4 And 2007, 42.5 And 2007, 42-43.6 And 2007, 43.7 Jenkis 1993, 20.

Nihal Kürüm Durnagölü108

almaktadır. Bu faaliyetler günümüz oyunlarına uyarlandığında ise savaş-satranç; yarış-tavla; av-tilki ve kaz; düzenleme-dokuztaş; sayma faaliyeti ise mankala oyunlarına karşılık gelir8.

Hem zamansal hem de coğrafi çerçevesi oldukça geniş olan tabla oyunları9 içerisine giren mankala belirli bir oyunun adı değil, Arapça Mangala veya Mingala’dan uyarlanan genel bir terimdir. İki, üç veya dört sıra halinde düzenlenmiş çukur sıraları arasında, taş ya da tohumların sürekli bir çukurdan ötekine taşınmasına dayanan bu oyunun adı Arapça “hareket ettirmek” anlamına gelmektedir10.

Mankalanın tarihi Neolitik Döneme kadar uzanır. Seramiksiz Neolitik B Dönemi’ne tarihlendirilen buluntular arasında Filistin’deki Beidha, Mezopotamya’daki el-Known-2 ve Sina Yarımadası’ndaki Vadi Tbeik yerleşim-lerindeki buluntular sayılabilir. Ayrıca Seramiksiz Neolitik C Dönemi’ne tarihlendirilen Filistin’de yer alan Ayn Gazal11 buluntularının yanı sıra ve güneybatı İran’da yer alan Chagha Sefid’de M.Ö. 5700-5400’e tarihlendirilen buluntulara rastlanmıştır12. Söz konusu bu örnekler gruplandırıldığında ise şöyle bir tablo karşımıza çıkmaktadır. Ayn Gazal ve Beidha örnekleri, düzenli aralıklarla yerleştirilmiş iki sıra halindeki sığ çukurlardan oluşurken, ikin-ci gruptaki Vadi Tbeik ve Chagha Sefid örnekleri üç veya daha fazla sıra halinde yerleştirilmiş, daha az düzenli ve daha derin çukurlardan ibarettir13.

Eski Tunç Çağı’nda da söz konusu çukurlu levhalara rastlanmıştır. Levant Bölgesi’nden ve en fazla sayıdaki buluntunun geldiği Arad’dan bu döneme ait değişik dizilime sahip çukurlu levhalar tespit edilmiştir. Bu levhalar içerisinde ise en yaygın dizilimin 3x10 olduğu görülmektedir. Levant’ta Orta Tunç Çağı’na ait örneklere Har Yero-ham ve Mashabei Sade’de rastlanmaktadır. M. Sebbane, bu yerleşimlerde bulunan bir kenarı kırık levhalardan ikisini 3x10’luk, birini ise 2x10’luk olarak tamamlamaktadır14.

Mankala, Türklerde 4000 yıllık bir geçmişe sahiptir15. Buna en büyük kanıt ise kaya üzerine oyulmuş olarak Kazakistan’da, Almatı şehri yakınlarında Dastarbası Mağarası’ndaki Tunç Devri’nden kalma Mangala (Dokuz Kumalak/Kazakistan) Kayası’dır16.

N. Hillbom, Girit (Minos) Uygarlığı’nın çukurlu taşlarını kapsamlı bir şekilde incelemiş ve bu çukurların ritüel mi? yoksa oyun amaçlı mı? yapıldıkları sorusuna cevap aramıştır. Dizilimlerine göre yaptığı gruplandırmada çukurların daire, paralel sıralar ve spiral gibi dizilimlerde olduğunu, bazı örneklerin diziliminin ise dağınık bir şekilde yapıldığını tespit etmiştir17. Yaptığı incelemeler sonucunda ise bu çukurlu taşların büyük bölümünün oyun levhası işlevine sahip oldukları sonucuna varmıştır. Girit’in çukurlu taşlarının Minos Dönemi’nin tamamı boyun-ca, ancak yoğun olarak Orta Minos ve Geç Minos I’de görüldüğü anlaşılmaktadır18.

8 Gülalp 2008, 1. 9 Düz bir yüzey üzerine çizilmiş yerde oynanan oyunlara tabla oyunları denir. Yer tablaları, antik dönemde en çok görülen tabla

çeşididir. Bu tip tablaların çoğu Stratonikeia kentinin özellikle kamusal yapılarında görülmektedir.10 Barnes 1975, 69.11 Rollefson 1992, 1-2, Şek. 1; Schädler 1998, 20; Bikić 2010, 195.12 Bikić 2010, 195. 13 Gülalp 2008, 4.14 Sebbane 2001, 213-214; Gülalp 2008, 5.15 Mankalanın çok zengin bir zekâ oyunu olduğu düşünülmekte ve Milletlerin bir zekâ oyununa sahip olmalarının, milli bir

alfabelerinin olması kadar önemli olduğu belirtilmektedir. Bu konudaki değerlendirmeler için bkz. Küçükyıldız 2011, 190.16 Küçükyıldız 2011, 190, Res.1.17 Hillbom 2003, 12; Gülalp 2008, 6 vd. Minos’un çukurlu taşları için ayrıca bkz. Cucuzza 2010, 133-144.18 Hillbom 2003, 51; Gülalp 2008, 6.

Antik Mankala Oyununun Stratonikeia’daki İzleri 109

Kıbrıs, Filistin ve Suriye gibi bölgelerde de Demir Çağı’na ait örnekler görülmektedir19. Tell Halaf’ta da farklı di-zilimlerdeki çukurlu taşların oyun amaçlı olduğu düşünülmektedir20. Luksor ve Karnak’da ise Hanedanlık Öncesi Döneme tarihlenen (M.Ö. 3200-3000) mankala tablaları bulunmuştur21.

Bu durum gösteriyor ki mankala, tarihi çok eski dönemlere dek uzanan, oldukça geniş bir coğrafyaya dağıl-mış, farklı milletlerin oynadığı bir oyundur. Anadolu’da olduğu gibi tüm dünyada da çok farklı isimlerle bilin-mektedir22.

Türkistan’da bugün Dokuz Kumalak veya Dokuz Korgol adıyla oynanan oyun, Osmanlılarda Minkale veya Mangala adıyla oynanmıştır23. 16. yy’dan başlayarak Türk minyatürlerinde mankala oyunu ile ilgili tasvir-ler yer almıştır. Bu tasvirlerde kahvehane ve evlerde mankala oynayanlar görülmektedir (Res. 1). Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. yy’a tarihlenen bir minyatürde geleneksel kıyafetleri içindeki iki Türk kadını evde, her sırasında altışar çukur bulunan iki sıralı taşınabilir bir tablada mankala oynarken görülmektedir24 (Res. 2). Sağ taraftaki kadın oyununu oynamış, sağ eli yüzünde, rakibini bütün dikkatiyle izler şekilde resmedilmiştir. Oynama sırası sol taraftaki kadındadır.

Yazılı kaynaklar haricinde Türk ve İslam Dünyası’nda da, minyatür ve resim gibi görsel kaynaklardan man-kala gibi çoğu oyunun varlığı saptanabilmiştir. Türklerde mankala oyunu25 oldukça sevilmiş ve yaygın olarak oynanmıştır. Örnekleri ise evlerde, kahvelerde, askeri birliklerin bulunduğu kalelerde, cami avlularında, köylerin merkezi yerlerinde kayalara oyulmuş olarak görülebilmektedir. Gaziantep Kalesi’ndeki kazılarda iki tane 2x6’lı, bir tane 2x7’li olmak üzere toplam üç adet mankala oyununun taş blokları bulunmuştur26.

19 Macalister 1912, 301; Fig. 441a; Gülalp 2008, 7.20 Hrouda 1962, 52; Lev. 43:a-d; Gülalp 2008, 7.21 Schädler 1998, 19; Mulvin-Sidebotham 2004, 605. 22 Yeryüzünde çok yaygın bir oyun olan mankalanın çok farklı adlarla onlarca değişik çeşidi oynanmaktadır. Bu oyun Afrika’da

Wari, Bau, Toee, Kubuguza, Mungala, Mangal, Kale vb; San Damingo’da Çuba vb; Seylan’da Çanka ve Naranj; Hindistan’da Çongkak; Filipinlerde Çunkajon; Suriye’de Lu’b-ı mecnun, Lu’b-ı akli; Bali’de Medjiwa; Malezya’da Dakon; Habeşistan’da Gabatta ya da Madji adı altında oynanmaktadır (And 2007, 44). Türkiye ve Türk Dünyası’nda ise yüzden fazla farklı adla (Altemen, Altı Eme, Altı Ev, Altı Kale, Altı Kuyu, Ambar, Ambarcık, Amen, Bestemse, Beştaş, Bızıt, Boş Kuyulu, Böcük, Cin Kuyusu, Cinler Kuyusu, Çoc, Cutke Piriç, Çakıldak, Çal, Çalık, Çiğil Emeni, Çiğlemen, Çoban Taşı, Çukur Eksiltme, Çukurlu Taş, Çukurcuk, Çüş, Damalı Taş, Dokurcun, Dokuz Korgol, Dokuz Kumalak, Dokuz Kuyu, El Kayası, El Taşı, Emen, Ementi, Emmen, Emme Göçtü, Esen Korgol, Ev Göçmeni, Ev Göçtü, Ev Kayası, Evcik, Evcilik, Fodik, Foduk, Folluk, Fotuk, Geviş, Göcek, Göçme, Göçmecik, Göçtüm Göç, Göçün, Gömdüm, Guycuk, Guylama, Guyu Daşı, Güme, Han, Hane, Hane Hane, Hane Taşı, Huyne Gütmece, İnekbuzağılatan, İnek Buzağılatmaca, Kale, Kale Taşı, Karar Kaçtan, Karnef, Karşıda Yatma, Kozdatu, Kubane, Kuy, Kuy Taşı, Kuyi, Kuyucuk Taşı, Kuytak, Kuytu, Kuyu, Kuyu Daşı, Kuyu Emeni, Kuyu Kayası, Kuyu Taşı, Kuyucuk, Kuyular, Kuzu, Kuzu Emesi, Kuzu Kalesi, Kümbet, Küme, Kümelek, Kumalak, Malak, Malak Bağlama, Mangal, Mangala, Mangalan, Mede Gayası, Mele, Melle, Melle Gayası, Meneli Taş, Menkli, Mereköçdü, Mıngıla, Minkale, Miş, On Sekiz Taş, Onbeş Taş, Onbeş Taşlı, Pıç, Poluculuk, Sekiz Kuyulu Taş, Sekiz Yalaklı Taş, Sülük, Taş Göçürme, Topa Karan, Tuç, Üç Üçmeç, Üllük, Ütük Kütük, Yalak, Yalak Yalak, Yedi Eme, Yuf Yuf) onlarca değişik çeşidi oynanmaktadır (Küçükyıldız 2011, 197). Ayrıca mankalanın tarihi ve kökeni konusunda farklı araştırmalar bulunmaktadır. Balkanlarda yapılan araştırmalar için bkz. Bikić 2010, 183-209; Anadolu’da yapılan araştırmalar için bkz. Schädler 1998, 10-25.

23 Türkistanda dokuz kumalak veya dokuz korgol adıyla anılmasının sebebi, oyunda kullanılan malzemelerin isimlerinden gelmektedir. Oyun, önceleri koyun, keçi pisliğinin kurumuş hali olan “Kık” ile oynanırken, daha sonra taşlarla, çekirdek ve fasulye benzeri malzemelerle oynanmaya başlamıştır. Keçi kıkına (gübresine) Kırgızistan’da Korgol, Kazakistan’da Kumalak denilmekte ve Mankala, halen Kırgızistan’da Dokuz Korgol, Moğolistan’da Esen Korgol, Kazakistan’da Dokuz Kumalak adıyla oynanmaktadır (Küçükyıldız 2011, 192, 196).

24 Küçükyıldız 2011, 192, Res. 4; Bener 2013, 53, Res. 62.25 Mankala, göçebe Türk topluluklarında çobanların oynadıkları ve geliştirdikleri bir oyundur. Bu çobanlar mankala oynarken

hem vakit geçiriyor hem de strateji geliştiriyorlardı. Çünkü göçebe Türk toplumunda çobanlar aynı zamanda birer askerdi (Küçükyıldız 2011, 192).

26 Küçükyıldız 2011, 192, Res. 5.


Osmanlı Dönemi’nde de yaygın olarak oynanan mankala27, günümüzde de sevilen bir oyundur28. Türkiye’de mankala oyununa ilk dikkat çeken ve bu oyunun Asya kökenli29 olduğu görüşünü temkinli bir şekilde savunan bilim adamı M. And olmuştur30. Batı kaynaklarında ise mankaladan ilk kez 1694’de T. Hyde’nin, Türk oyunlarını tanıttığı bölümde bahsedilmiştir31.

Mankalada kullanılan pul sayısı, sıra sayısına göre değişmekte olup bu pulların malzemesi ile ilgili çeşitli görüşler vardır. L. Russ, “…Mankala oyununda bütün pullar aynıdır; benim pulum senin pulun diye bir şey yoktur, diğer bir değişle sadece pul vardır...” şeklinde ifade eder32. M. And, mankala oyununda, renk olarak birbirinden farklı pulların oyun malzemesi olarak kullanıldığından bahseder33. A. Küçükyıldız ise Türkiye’de halen oynanmakta olan ve satrancın atası olarak değerlendirdiği mankala oyunlarının özelliklerini anlatırken, taşların (renkli taş veya kemik) yanı sıra, kurumuş keçi gübresi, kurumuş deve pisliği, nohut, fasulye, mısır, fındık, pelit, küçük salyangoz kabuğu ve benzeri malzemelerin oyun taşı olarak kullanıldığını söyler34.

Antik mankala kurallarının oyunun modern versiyonlarından çok farklı olmadığı tahmin edilmektedir35.

2. Stratonikeia’da Mankala Tabla Çeşitleri2.1. Çukurlu Tablalar“Çukurlu tablalar” yan yana oyulmuş çukur sıralarından oluşur. Stratonikeia’da tespit edilen sekiz tane mankala oyununun yedisini çukurlu tablalar oluşturmaktadır (Res. 3). Sıra sayısı bakımından aynı olan bu örnekler, çukur sayıları bakımından farklılık arz etmektedir. Ayrıca 13SBCGR16/2, 14SBCGR55, 14SBCGR58 ve 14SKCGR135 numaralı bloklar üzerinde yer alan örnekler de ise toplama çukuru bulunmaktadır. Bu buluntuların oyun levhası olarak değerlendirilmesini sağlayan en güçlü kanıt ise çukurların dizilimlerinden gelmektedir.

Çukurlu tablalar, çukur sayılarına göre üç tipte değerlendirilmiştir.

27 Bu konuda A. Küçükyıldız “…Mangala oyunu (Osmanlı), altışardan on iki kuyudaki dörder taşla, toplam 48 taş ve iki oyuncu ile oynanır. Mangala tahtasında on iki çukura ilaveten iki hazine çukuru yer alır. Amaç, hazinesinde 25 taş toplamaktır. Belirlenen oyuncu, kuyularının birindeki taşları eline alır, önce taşların birini, taşları aldığı kuyuya, sonra sırayla diğer kuyulara, sağa doğru, birer birer dağıtır. Sağındaki hazinesinden geçerken bir taş bırakır (Rakibin hazinesine taş bırakılmaz). Elinde taş bitene kadar dağıtmaya devam eder. Son taşı ile rakibin taşlarını çift yapmışsa o kuyudaki taşları alır. Rakibin dolu kuyusu karşısındaki boş kuyuya son taşını koymuşsa hem bu taşı, hem de rakibin kuyusundaki taşları alır. Eldeki taşlar bitince oyun rakibe geçer. Dağıtma sırasında son taşı kendi hanesine düşmüş ise yeniden dağıtma hakkı kazanır. Tek kalan taşını yanındaki kuyuya veya yanında ise hazinesine aktarabilir. Ayrıca iki taşın olduğu rakip kuyuya son taşını koyabilirse o kuyudaki taşları alır ve yerine renkli taşını (kalesini) koyar; o kuyuya bundan böyle bırakılan bütün taşlar onun olur. Kale kuralı denilen bu kural devreye girince, hazinelere taş bırakılmadan oyun sürer. Oyuncuların biri 25 taş topladığında oyun biter. Oyunun bu hali Osmanlılardaki oynanışa göre düzenlenmiştir…” demektedir (Küçükyıldız 2011, 191. Mankala oyununun Safranbolu ve köylerinde Altıev oyunu adıyla oynanan bu oyunun kuralları için ayrıca bkz. And 2007, 44.

28 Baran 1993, 119-121; And 1994, 149; Küçükyıldız 2011, 190.29 Oyunun kökeni üzerine birçok görüş ileri sürülmektedir. Konuyla ilgili ilk kaynaklar, oyunu Arap oyunu olarak nitelendirirken,

sonraki dönemde yazılan kitap ve makalelerde oyunun kökeni, Afrika, Habeşistan vb. olarak çeşitlendirilmiştir. Habeşistan kökeni savı, orada bulunan bir kaya ile ilgilidir (Küçükyıldız 2011, 190, Res. 2). Daha eski tarihli Dastarbası buluntusu Asya’yı işaret etmektedir. M. And da bu kanaattedir. Oyun, satrancın izlediği yolu izleyerek, önce Hint, Fars ve Araplara, oradan da Avrupa’ya geçmiştir. Hindistan‘da yapılan 10. Uluslararası Antropoloji Kongresi’nde Oyun Antropolojisi kurulunda Mankala üzerine bir bildiri sunan Antropolog P. Townshend, M. And’dan Türkiye‘de oyunun yaşadığını, özellikle bir türünün Afrika‘dakilere benzediğini öğrenince, oyunun Asya kökenli olabileceğini ifade etmiştir (And 1979, 4).

30 And 1979, 44-64.31 Hyde 1694, 226-232; And 2007, 44; Polat 2013, 331.32 Russ 2007, 242; Bener 2013, 33.33 And 2007, 44. Oyunun kuralları için ayrıca bkz. Walker 2011, 1-4.34 Küçükyıldız 2011, 193, 196.35 Antik Mankala hakkında daha fazla bilgi için bkz. Murray 1952, 158-164, 181-182; Bell 1979, 116-121; Parlett 1999, 209-210.


Tip 1Tip 1 başlığı altında değerlendirilen tek bir örnek mevcuttur. 13SBCGR16/2 numarası verilen mankala oyun tab-lası, Batı Cadde’nin batısında tespit edilmiştir. Stylobat bloğu üzerine yapılmış, her sırada 4 çukurun yer aldığı 2 sıralı oyun tablasıdır36 (K1; Lev. 1A). Tablanın sol başında bir adet toplama çukuru bulunmaktadır.

Mısır’da Komomba’da Ptolemaios Tapınağı’nda 1 adet, Mısır’da Abu Şaar’da M.S. 4. yy’a tarihlenen Roma askeri garnizonunda yapılan kazılarda 10 tane 2x4’lük mankala tablası ele geçirilmiştir37. Ayrıca Perge’de Oval Avlu’nun batı kanadında bir adet aynı tipte mankala tablası bulunmaktadır38.

Tip 2Tip 2 başlığı altında 5 adet oyun değerlendirmeye alınmıştır. Stratonikeia’da bulunmuş çukurlu tablalar arasında en yaygın tipi oluşturmaktadır. Tipolojik olarak birbirine çok benzeyen bu örnekler her sırada beş çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır (Res. 4).

Bu oyunlardan 14SBCGR54 numaralı blok üzerinde yer alan örnek, Batı Cadde Batı Portiği üzerinde tespit edil-miştir. Çukur çapları birbirinden farklı olup, çukur sıraları hafif eğimli durmaktadır (K2; Lev. 1B).

İkinci örnek Batı Cadde Doğu Portiği’nde, 14SBCGR55 numarası verilen blok üzerinde yer almaktadır. Bir önceki örnekten farklı olarak tablanın her iki yanında bir adet toplama çukuru bulunmaktadır (K3; Lev. 1C). Bu toplama çukurları, toplama çukuru bulunan diğer Stratonikeia örneklerinde tablanın sağ veya sol başında yer alırken, bu ör-nekte tablayı oluşturan iki sıranın ortasına denk gelmekte ve mesafe olarak tablaya oldukça uzak bir konumdadır.

Üçüncü örnek yine Batı Cadde’nin kuzeyinde 14SBCGR58 numarası verilen stylobat bloğu üzerinde yer almakta-dır. Tip 1’e giren 13SBCGR16/2 numaralı örnekte olduğu gibi oyun tablasının alt köşesinde 1 adet toplama çukuru bulunmaktadır (K4; Lev. 1B). Farklı olarak toplama çukuru oyun tablasının sağ başındadır.

Dördüncü örnek Kuzey Cadde’den, Kuzey Şehir Kapısı’na geçişi sağlayan meydanda, 14SKCGR135 numarası verilen stylobat bloğu üzerinde yer almakta ve form olarak bir önceki örnekle aynıdır. Farklı olarak çukur çapları daha küçüktür (K5; Lev. 1B). Söz konusu örnek orijinal konumuyla çizimlerle tekrar canlandırılmıştır39 (Res. 5).

Beşinci örnek Kuzey Şehir Kapısı’nın40 doğu giriş hizasında Kuzey Şehir Kapısı ve Çeşme Anıtı kompleksine ait, 14SKCGR137 numarası verilen postamentli attik-ion sütun kaidesi üzerinde yer almaktadır (Res. 6; K6; Lev. 1B). Kuzey Şehir Kapısı’nın güneyinde yer alan meydanda, batı giriş hizasında iki, doğu giriş hizasında da iki olmak üzere toplam dört anıtsal sütun bulunmaktadır41. Üzerinde mankala oyununun yer aldığı sütun kaidesi de bu anıtsal sütunlardan en doğuda olandır. Kaideye ait sütun gövdesi ise yıkıldığı şekliyle yerde durmaktadır. Böylece hem sütun kaidesi hem de yıkıldığı şekliyle yerde duran sütun gövdesi, sonraki dönemde birer oyun alanı haline dönüşmüştür. Benzer örnekler yine Kuzey Caddede farklı oyunlarla tespit edilmiştir42. Bu da gösteriyor ki

36 Kat. No: 1 (K1), Kat. No: 2 (K2), Kat. No: 3 (K3), Kat. No: 4 (K4), Kat. No: 5 (K5), Kat. No: 6 (K6), Kat. No: 7 (K7), Kat. No: 8 (K8) olarak verilmiştir.

37 Bell 2007, 98; Bener 2013, 37.38 Bener 2013, 38.39 Aydın Erkuş’un kalemiyle tekrar hayat bulan mankala oyunu, o dönemin sosyal dokusunun küçük bir parçasını bir nebzede olsa

bize yaşatmıştır. Ressam Aydın Erkuş’a sonsuz teşekkürler.40 Kuzey Şehir Kapısı; kuzey sur duvarı üzerinde, Lagina’dan gelen kutsal yolun nekropol içinden geçerek kente ulaştığı yerdedir

(Söğüt 2010, 266).41 Söğüt 2010, 270.42 Kuzey Şehir Kapısı ve Çeşme Anıtı’nın önündeki meydanda, batı kenarın kuzey başlangıç köşesinde 13SKCGR43 numarası

verilen dörtgen paye üzerine iç içe geçmiş karelerden oluşan sekiz adet üçtaş ve dokuztaş oyun tablası çizilmiştir. 13SKCGR43 numarası verilen payenin, depremle üst kısmı yıkılmış ve oyun tablaları sütunun kırılan üst bölümü yerdeyken çizilmiştir. Paye M.S. 139 depreminde imar gören Kuzey Cadde ve Kuzey Şehir Kapısı’nın orijinal düzenlemesine aittir. Bu paye M.S. 2. yy’dan sonra, muhtemelen M.S. 360-365 yıllarındaki depremde yıkılmış ve Erken Bizans Dönemi’nde M.S. 4.-5. yy’da restorasyonu


insanlar oyun oynamak için belirli bir mekâna ihtiyaç duymamış, bulunduğu ortamı oyun alanı haline getirmeyi başarabilmiştir. Kaide üzerinde mankala haricinde iki oyun daha bulunmaktadır. Mankala oyunu iç içe geçmiş üç kare ve üç daireden oluşan dokuztaş tablalarının hemen yanında yer almaktadır. Dizilim olarak 14SBCGR54 numaralı blok üzerinde yer alan oyunla aynıdır. Farklı olarak çukur çapları daha büyük ebatta yapılmıştır. Yıkılan sütun gövdesinin üzerinde ise farklı olarak Kirkat (Qirkat/Alquerque) ve dokuztaş oyun tablaları yer almaktadır.

Yeni din anlayışına uygun olarak yapılan bu düzenlemelerde kilise dışında Erken Bizans Dönemi’ne tarihlenen ve kentin tüm yapılarına ait stylobat, krepis, duvar bloğu ve sütun tamburları üzerinde çok sayıda grafiti haç bu-lunmaktadır. Söz konusu bu sembollerin yoğunluğu mevcut yapıların Erken Bizans Dönemi’nde tekrar kullanıl-masıyla ilişkilidir43. Bu da kentteki yeni din anlayışının güç ve etkisini göstermesi açısından oldukça önemlidir.

Erken Bizans Dönemi’nde kentin tüm yerleşim alanları, M.S. 7. yy’daki deprem ve savaşlar nedeniyle terk edil-miştir. Kuzey Cadde üzerinde olasılıkla konut ya da dükkân olarak kullanılmış mekânlar muhtemelen M.S. 11. yy’ın sonu ve sonrasında inşa edilmiş, M.S. 13. yy’da ise alandaki yerleşim sonlanmıştır44.

Değerlendirmeye aldığımız oyunların kesin olarak tarihlendirilmesi oldukça zordur. Ancak bazı detaylar tarihlen-dirme konusunda önemli ipuçları vermektedir. Bu ipucunu yakaladığımız tek örnek ise 14SKCGR137 numaralı sütun kaidesidir. Yukarıda yapılan tüm değerlendirmelerden sonra 14SKCGR137 numaralı kaide üzerinde yer alan mankala oyunu, birinci öneri olarak M.S. 5. yy’dan sonra yapılmıştır. Öncesine ait olamaz. Çünkü kaide ve devri-len sütun gövdesi M.S. 5. yy kilise yapısı içerisindedir. Buradaki sütunun ve mimari öğelerin yıkılmasından sonra kilisenin kullanımı da sona ermiştir. Kilisenin tarihi M.S. 5. yy olduğuna göre söz konusu oyunlarda bu tarihten sonra yapılmış olmalıdır. Devrik sütun gövdesi üzerindeki oyunlar, gövdenin görünen üst kısmında ve sütunun formundan dolayı da küçük ebatlarda yapılmıştır. Tüm bu oyunlar sütun yıkıldıktan sonra, yerdeyken çizilmiş olmalıdır. Ayrıca üzeri boşalan sütunun kaidesi de, çizilen 1 mankala ve 2 dokuztaş ile tam bir oyun alanı haline getirilmiştir.

İkinci öneri ise, söz konusu oyunların Geç Bizans Dönemi’nde yapılmış olabileceğidir. Kilise yapısında kapsamlı bir kazı çalışması yapılmadığı için, kullanımının ne zaman sona erdiği tam olarak belli değildir. Eğer bu yapılar M.S. 7. yy’da işlevini koruduysa, söz konusu oyunlar da yine bu tarihten sonrasına ait olabilir. Bu yüzyıldan sonra kentin bu kısmının terkedilişi göz önünde bulundurulursa, mevcut oyunlarda bu alanın aktif olarak yeniden kullanıldığı dönem olan M.S. 11-12. yy olabilir.

Bu tipe giren Mısır’da Abu Şaar’da 2 tane, Apameia antik kentindeki Tykheion’da ve Sütunlu Cadde’de birer adet, Bosra’daki Roma Tiyatrosu’nda oturma yerlerine yapılmış 5 tane 2x6’lık mankala tablası bulunmaktadır45. Aphrodisias’da, Geç Roma ve Bizans Dönemlerine tarihlenen ve yine Stratonikeia örneklerinde olduğu gibi en yaygın tipi oluşturan mankala tablaları bulunmaktadır46. Ayrıca Perge antik kentinde, Güney Hamamı’nda M.S. 2. yy sonunda ya da M.S. 3. yy’da yapılmış olabileceği düşünülen 4 tane, Macellum’da M.S. 2. yy son-rasına tarihlendirilen 3 tane ve Oval Avlu’da 2 tane olmak üzere toplam 9 adet 2x5’lik mankala tablası tespit edilmiştir47.

yapılarak tekrar ayağa kaldırılmıştır. Paye üzerinde bu onarıma ait kenet izleri bulunmaktadır. Böylece bu paye hem M.S. 2. yy’a ait orijinal taşıyıcı, hem de üzerindeki restorasyon izleri nedeniyle Erken Bizans Dönemi’nin güzel bir örneğini oluşturmaktadır (Söğüt 2013, 48). Üzerindeki oyunlar ise bu paye tekrar yıkıldıktan sonra yerde iken, muhtemelen Geç Bizans Dönemi’nde çizilmiş olmalıdır.

43 Özellikle İmparator Konstantinus (M.S. 306-337) zamanında, Hıristiyanlığın resmi din olarak kabul edilmesinden sonra, dini sembollerin yapılmasına büyük önem verilmiştir.

44 Öztaşkın 2013, 52.45 Bener 2013, 39.46 Roueché 2007, 102-103; Bener 2013, 39.47 Bener 2013, 40-44.


Tip 3 Stratonikeia’da Tip 3 başlığı altında değerlendirilen ve tek örnekle temsil edilen mankala oyunu, yazıttan bozma bir blok üzerinde, her sırada altı çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır (Res. 7). Çukur çapları 14SKCGR137 numaralı blok hariç, diğer Stratonikeia örneklerine göre daha büyüktür (K7; Lev. 1D). Ayrıca blok üzerinde bozu-lan yazıttan izler bulunmaktadır. Harf karakterlerine göre blok Roma Dönemi’ne tarihlenmektedir. Bundan dolayı blok üzerinde yer alan oyunda Roma Dönemi veya sonrasına ait olmalıdır. Filistin’deki Ayn Gazal’da bulunmuş ve Neolitik Döneme tarihlenen malzemesi kireç taşı olan mankala tablası da bu tiptedir48. Benzer mankala örnekleri Gümüşkesen Mezar Anıtı’nda da görülmektedir (Res. 8). Podyum üze-rinde Stratonikeia’da örnekleri bulunan mankala, üçtaş, dokuztaş ve ludus latrunculorum gibi yaklaşık yirmiden fazla farklı oyun tablası bulunmaktadır. Bunlardan 11 tanesini mankala oyun tablası oluşturmaktadır. Ancak bu tablalardan üç tanesinin aşınmadan dolayı çukur sayıları tespit edilememiştir. Gümüşkesen örneklerinde her sırada 6 çukurun yer aldığı 2 sıralı 3 adet mankala tablası (Res. 9a, b, c; Lev. 2A ), her sırada 7 çukurun yer aldığı 2 sıralı 1 adet mankala tablası (Res. 9d; Lev. 2B ), her sırada 8 çukurun yer aldığı 2 sıralı yine 1 adet mankala tablası (Res. 9e, f; Lev. 2C) ve her sırada 3 çukurun yer aldığı 3 sıralı 1 adet mankala tablası (Res. 9g; Lev. 2D) tespit edilmiştir. Bu yönüyle Gümüşkesen örneklerinden sadece 2x6’lık oyun tablası Stratonikeia örnekleri arasındadır. Ayrıca 3x3’lük mankala tablası da (Res. 9g; Lev. 2D) tip olarak farklı olup Stratonikeia örneklerinden ayrılır. Bu yönüyle yaygın olmayan bir tabla tipidir. Gümüşkesen örnekleri içerisinde değerlendirilen son örnek ise (Res. 9h; Lev. 2E) hem kendi içerisinde hem de Stratonikeia örnekleriyle çukur dizilimleri bakımından farklıdır. Diğer Gümüşkesen ve Stratonikeia örneklerinde dairesel çukurların yan yana dizilmesi ile oluşan paralel sıralar varken, söz konusu örnek eğri bir hat çizmektedir. Eğri hat çizmesine rağmen her paralel sıranın takibinde 2x5’lik bir oyun tablası karşımıza çıkmaktadır. Gümüşkesen Mezar Anıtı’nın yapım tarihi belli olup mezar anıtı M.S. 2. yy’a tarihlenmektedir49. Podyum üzerin-de yer alan mankala ve diğer oyunların bu tarihten sonra yapılmış olduğu kesin olmakla birlikte, bu süreç içerisin-de ne zaman yapıldığının mevcut duruma göre tespiti zordur.

2.2. Dikdörtgen TablalarStratonikeia’da dikdörtgen formunda yapılmış 1 adet mankala tablası tespit edilmiştir (Res. 10-11; K24). 13SKC-GR23 numarası verilen bu stylobat bloğu üzerinde, mankala tablası haricinde dört ve altı çizgili iki tane üçtaş ve bir tane diodecim scriptorum oyun tablası daha bulunmaktadır. Bu tablada 2 sıra oluşturan kare şeklindeki 2 oyun yeri kare içerisine yerleştirilmiştir. Karenin kenarlarına ise kareye yakın formda kulplar eklenmiştir. Söz konusu örnek kulplarla birlikte değerlendirildiğinde dikdörtgen formundadır. Bu kulplar hem özensizce yapılmış hem de birbirinden boyut ve şekil olarak farklıdır. Sağ kısımdaki kulpun kareye birleşen kenarları yuvarlatılmıştır. Diğer kulp ise kareye direk olarak birleşmektedir. Muhtemelen bu kulplar toplama çukuru olarak kullanılmış olmalıdır. Stratonikeia örneğinde olduğu gibi oyun yerlerinin karelerden oluştuğu mankalanın başka çeşitleri de vardır. Bu çeşitlerden biri de çukurlu tablalardan farklı olarak dikdörtgen ve içine yerleştirilen kareler, bazen de bu karelerin içine yerleştirilen çukurlardan oluşan tabla şeklidir. Bu tipin benzer örnekleri ise Knidos, Didyma50,

48 Rollefson 1992, 1-2, Şek. 1; Schädler 1998, 20. 49 H. Thür başlıklardan yola çıkılarak Hadrian Dönemi’ne tarihlemiştir (Thür 1989, 107-108). A. Kızıl, Korinth başlıklarına göre

yaptığı stil kritik değerlendirmesi sonucunda mezar anıtının M.S. 2. yy’ın 2. yarısında, daha dar çerçevede M.S. 160-180 yılları arasında yani Hadrian sonrası Antoninler Dönemi’nde inşa edildiğini söylemektedir (Kızıl 1999, 35). O. Henry ise mezar anıtının tarihini M.S. 1. yüzyıl olarak vermekle birlikte kesin olmadığını belirtmiştir (Henry 2010, 105).

50 Bener 2013, 35, Res. 24.


Aphrodisias51, Smyrna52, Ephesos Arkadiane Caddesi53 ve Ephesos Kuretler Caddesi’nde bulunmaktadır (Res. 12).

Ephesos Arkadiane (2x5) ve Ephesos Kuretler Caddesi (2x11), Didyma (2x6) örnekleri benzer olup dikdörtgen içerisindeki iki sıra karelerden oluşmaktadır. Fakat oyun yerlerinin sayısı değişmektedir. Oyun yerleri Ephesos Ar-kadiane örneğinde 5, Didyma örneğinde 6, Ephesos Kuretler Caddesi’nde ise 11 tanedir. Kuretler örneği, düzgün olmayan çizgilerle çizilmiş ve oyun yerleri Smyrna örneğinde olduğu gibi dikdörtgen şeklini almıştır. Knidos’ta eşik taşına yapılan tabla ise (2x5) her sırada 5 oyun yerinin olduğu 2 sıradan oluşan dikdörtgen şeklindeki tabladır.

Ephesos örnekleriyle Knidos örneği aynıdır. Fakat Knidos örneğindeki gibi karelerin içinde çukur yoktur. Smyrna ve Aphrodisias örneklerinde de Knidos örneğinde olduğu gibi karelerin içerisinde çukurlar vardır54. Görüldüğü gibi söz konusu tüm örneklerde ana kısım dikdörtgen ve içerisine yerleştirilmiş kare şeklindeki oyun yerlerinden oluşmaktadır. Ayrıca bir toplama çukuru da bulunmamaktadır. Stratonikeia örneği ana kısmın kareden oluşması ve kulplarından dolayı, bunların farklı bir tipidir.

3. Değerlendirme ve SonuçOyun levhaları günümüzde olduğu gibi geçmişteki insanların da hayatlarında önemli bir yere sahip olmuşlardır. Bu oyunların bir parçası olan mankalanın tarihi Neolitik Döneme kadar gitmektedir. Anadolu’da bu oyuna ilişkin pek çok kanıt vardır. Stratonikeia oyunlarına en yakın örneklerden biri ise Gümüşkesen Mezar Anıtı’nda bulunmaktadır. Gümüşkesen örneklerinde farklı dizilimlerde mankala örnekleri tespit edilmiştir. Stratonikeia’da, levhalardaki dizilimlere bakıldığında belirli bir dizilimin ön plana çıktığı görülmektedir. Çukurlu levhaların tamamında ikili sıra hâkim olup, çukur sayıları bakımından birbirinden ayrılmaktadır. Çukur sayılarında görülen bu çeşitlilik de, oyunların tek tip olmadığına işaret etmektedir.

Değerlendirmeye alınan mankala oyunu Stratonikeia’da tespit edilen oyunların sadece bir kısmını oluşturmaktadır. Kentte yapılan araştırmalar göstermiştir ki Stratonikeia halkı oyun oynamayı bir yaşam tarzı haline getirmiştir. Bu oyunlar hem toplumun üst seviyeleri tarafından hem de her kesiminden insanlar için günlük rutin yapılan işlerden olmalıdır. Ancak Stratonikeia’da bizim tespit ettiğimiz örneklerin daha çok ikinci seçeneğe ait oldukları anlaşılmaktadır. Kentin her yapısında ve dört bir tarafa dağılmış mimari bloklar üzerinde, çukurlarla veya insize çizgilerle oluşturulmuş sayıca iki yüzden fazla oyun levhasının tespit edilmesi bu düşünceyi desteklemektedir. Ayrıca mankala gibi benzeri levha oyunlarının günümüz insanı için neler ifade ettiğini irdeleyecek olursak, bu tür oyunların oldukça cezbedici olduklarını ve hemen hemen herkesin oynamaktan çok keyif aldıkları anlaşılmaktadır.

Ele geçen buluntulara göre Stratonikeia insanı bu mankala oyununu severek oynamış ve buna büyük ilgi göstermiştir. Çünkü diğer farklı blokların yanı sıra yazıtlı blokları bile bozup oyun levhası haline dönüştürebilmiş ve blokların bulunduğu yeri oyun alanı olarak kullanabilmiştir. Bu durum, aynı zamanda bu tür oyunların birleştirici ve bütünleştirici bir niteliğe sahip olduğunu da göstermektedir. Bunun bir diğer kanıtı ise Stratonikeia’da tespit edilen levhaların halkın kalabalık olduğu Batı Cadde ve Kuzey Cadde üzerinde yoğunlaşmasıdır.

O dönemin sosyal hayatından izler taşıyan bu oyunların, aradan yüzlerce yıl geçip değişik çağlar yaşamasına rağmen Anadolu’da ve dünyada yapısının değişmemiş olması da ayrıca dikkat çekicidir.

51 Schädler 1998, 13, Fig. 4.52 Schädler 1998, 13, Fig. 3.53 Schädler 1998, 13, Fig. 2.54 Schädler 1998, 14-16.


Katalog No: 1Grafiti No: 13SBCGR16/2Adı: Yer TablasıTipi: Çukurlu MankalaYapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 21x12 cmBulunduğu Yer: Batı Cadde’nin batısında, stylobat bloğu üzerinde yer almaktadır. Tanımı: Her sırada dört çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır. Tablanın sol başında bir adet toplama çukuru bulunmaktadır. Oyun çukurlarının çapları 1-2 cm arasında değişmektedir.

Katalog No: 2Grafiti No: 14SBCGR54Adı: Yer TablasıTipi: Çukurlu Mankala Yapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 28,5x11,5 cmBulunduğu Yer: Batı Cadde’nin batısında, portik üzerinde yer almaktadır.Tanımı: Her sırada beş çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır. Oyun çukurlarının çapları 3-4 cm arasında değişmektedir.

Katalog No: 3Grafiti No: 14SBCGR55Adı: Yer TablasıTipi: Çukurlu Mankala Yapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 20x9,5 cmBulunduğu Yer: Batı Cadde’nin doğusunda, portik üzerinde yer almaktadır.Tanımı: Her sırada beş çukurunun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır. Ayrıca tablanın her iki yanında, oyun tablasına yaklaşık 15 cm uzaklıkta birer adet toplama çukuru bulunmaktadır. Oyun çukurlarının çapları 2-3,5 cm arasında değişmektedir.

Katalog No: 4Grafiti No: 14SBCGR58Adı: Yer TablasıTipi: Çukurlu Mankala Yapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 20x8 cmBulunduğu Yer: Batı Cadde’nin kuzeyinde, stylobat bloğu üzerinde yer almaktadır.Tanımı: Her sırada beş çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır. Tablanın sağ başında bir adet toplama çukuru bulunmaktadır. Oyun çukurlarının çapları 1,5-2,5 cm arasında değişmektedir.


Katalog No: 5Grafiti No: 14SKCGR135Adı: Yer TablasıTipi: Çukurlu MankalaYapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 22x7 cm Bulunduğu Yer: Kuzey Cadde’den Kuzey Şehir Kapısı’na geçişi sağlayan meydanda, batı portiğin kuzeyinde 13SKCGR43 numaralı payenin oturduğu portiğin altındaki 14SKCGR135 numarası verilen stylobat bloğu üzerinde yer almaktadır.Tanımı: Her sırada beş çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır. Tablanın sağ başında bir adet toplama çukuru bulunmaktadır. Oyun çukurlarının çapları 1-1,5 cm arasında değişmektedir.

Katalog No: 6Grafiti No: 14SKCGR137Adı: Yer TablasıTipi: Çukurlu MankalaYapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 60x18 cm Bulunduğu Yer: Kuzey Cadde doğu girişi, doğuya doğru 4. kaide üzerinde yer almaktadır.Tanımı: Her sırada beş çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır. Oyun çukurlarının çapları 5-5,5 cm arasında değişmektedir.

Katalog No: 7Grafiti No: 14STGR31Adı: Yer TablasıTipi: Çukurlu Mankala Yapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 41x16 cm Bulunduğu Yer: Prefabrik önü tasnif alanında yer almaktadır.Tanımı: Her sırada altı çukurun yer aldığı iki sıralı oyun tablasıdır. Oyun çukurlarının çapları 4,5-5 cm arasında değişmektedir.

Katalog No: 8Grafiti No: 13SKCGR23/1Adı: Yer TablasıTipi: Dikdörtgen MankalaYapıldığı Madde: MermerÖlçüleri: 60x5 cm Bulunduğu Yer: Kuzey Caddede, Heroon yapısının güneybatı köşesinden 2,13 m güneyde, doğu portikten batıya doğru 1,03 m uzaklıktadır. Tanımı: Kare şeklindeki dört oyun yerinin kare içerisine yerleştirildiği oyun tablasıdır. Kareden oluşan ana kısmın her iki kenarına ise, kareye yakın formdaki kulplar eklenmiştir.


Kısaltma ve KaynaklarAkşit 1985 Akşit, O., Roma İmparatorluk Tarihi, İstanbul, 1985.

And 1979 And, M., “Some Notes and Aspects of Turkish Folk Games”, The Journal of American Folklore 92, 44-64.

And 1994 And, M., “Kültürler Kavşağında Oyun ve Oyun Nesnelerinin Tarihi”, B. Onur (Haz.), Toplumsal Tarihte Çocuk Sempozyumu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1994.

And 2007 And, M., Oyun ve Bügü: Türk Kültüründe Oyun Kavramı, YKY, İstanbul, 2007, 25-85.

Baran 1993 Baran, M., Çocuk Oyunları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993.

Barnes 1975 Barnes, R. H., “Mancala in Kédang: a structural test”, Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 131.1, Leiden, 1975, 67-85.

Bell 1979 Bell, R. C., Board and Table Games from Many Civilizations 1, New York, 1979.

Bell 2007 Bell, R. C., “Notes on Pavement Games of Greece and Rome,” I. L. Finkel (Haz.), Ancient Board Games in Perspective: Papers from the 1990 British Museum colloquium, The British Museum Press, Londra, 2007, 98-99.

Bener 2013 Bener, S. S., Antikçağ’da Oyun ve Oyuncaklar, İstanbul, 2013.

Bikić 2010 Bikić, V., “Board Games Reconsidered: Mancala in the Balkans”, UDK 79: 903 (497), 2010, 183-209.

Cucuzza 2010 Cucuzza, N., “Game boards or offering tables? Some remarks on the Minoan ‘pierres a cupules”, Kernos 23, 2010, 133-144.

Gülalp 2008 Gülalp, S., Başlangıcından M.Ö. I. Binin Ortasına Kadar Olan Dönemlerde Anadolu Oyun Tahtaları; Anadolu ile Yakındoğu’nun Diğer Örnekleri Arasındaki Karşılaştırmalar, Ankara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2008.

Henry 2010 Henry, O., “Labraunda’da Nekropolü”, Milas/Çomakdağ, Güney Ege Bölgesi’nde Arkeoloji, Tarihi ve Kırsal Mimari, İstanbul, 2010, 71-129.

Hillbom 2003 Hillbom, N., For Games or for Gods? An Investigation of Minoan Cup Holes, SIMA, 132, Sävedalen, 2003.

Hrouda 1962 Hrouda, B., Tell Halaf IV: Die Kleinfunde Aus Historischer Zeit, 1962, Berlin.

Huizinga 2006 Huizinga, J., “Homo Ludens”, M. A. Kılıçbay (Çev.), İstanbul, 2006.

Hyde 1694 Hyde, T., De Ludis Orientalibus, Oxford, 1694.

Jenkins 2003 Jenkins, I., Antik Devirde Çocuk Eğitimi, H. Malay (Çev.), İstanbul, 2003.

Kızıl 1999 Kızıl, A., Karya Bölgesi Roma Dönemi Anıt Mezarları, Selçuk Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 1999.

Küçükyıldız 2011 Küçükyıldız, A., “Satrancın Atası Olan Türk Zeka Oyunu; Mangala”, Türk Yurdu 292, Aralık, 2011, 190-202.

Macalister 1912 Macalister, R. A. S., The Excavation of Gezer II, John Murray, London, 1912.

Mulvin – Sidebotham 2004 Mulvin, L. – S. E. Sidebotham, “Roman Game Boards from Abu Sha’ar (Red Sea Coast, Egypt)”, Antiquity 301, 2004, 602-617.

Murray 1952 Murray, H. J. R., A History of Board-Games Other Than Chess, Oxford, 1952.

Öztaşkın 2013 Öztaşkın, M., Stratonikeia ve Lagina Kazılarında Bulunan Bizans Dönemi Seramikleri, (2008-2010 Yılları), Anadolu Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir, 2013.

Parlett 1999 Parlett, D., Oxford History of Board Games, Oxford, 1999.

Pausanias Pausanias, Description of Greece, W. H. S. Jones – H. A. Ormerod (Çev.), 1918.

Polat 2013 Polat, H., “Anadolu’da Bir Çocuk Geleneği: Sözde Oyuncu”, Ekev Akademi Dergisi 17/54, Güz 2013, 329-346.

Rollefson 1992 Rolefson, G. O., “A Neolithic Game Board from Ain Ghazal, Jordan”, BASOR 286, 1992, 1-5.

Roueché 2007 Roueché, C., “Late Roman and Byzantine Game Board at Aphrodisias”, I. L. Finkel (Haz.), Ancient Board Games in Perspective: Papers from the 1990 British Museum Colloquium, Londra, 2007, 100-105.

Russ 2007 Russ, L., “An Overview of Mancala Rules and Variations”, I. L. Finkel (Haz.), Ancient Board Games in Perspective: Papers from the 1990 British Museum colloquium, Londra, 2007, 242-244.

Schädler 1998 Schädler, U., “Mancala in Roman Asia Minor?”, Board Games, International Journal fort the Study of Board Games Studies 1, CNWS, Leiden University, Netherlands, 1998, 10-25.

Sebbane 2001 Sebbane, M., “Board Games From Canaan in the Early and Intermediate Bronze Ages and the Origin of the Senet Game”, Tel-Aviv 28, 2001, 213-230.

Söğüt 2010 Söğüt, B., “Stratonikeia 2008 Yılı Çalışmaları”, 31. KST-4, 2010, 263-286.




Şahin 1982 Şahin, M. Ç., Die Inschriften von Stratonikeia, I.K. 22,1: Lagina, Stratonikeia und Umgebung, Bonn, 1982.

Thür 1989 Thür, H., Das Hadrianstor in Ephesos, Forschungen in Ephesos 11/1, Wien, 1989.

von Schiller 1990 von Schiller, J. C. F., İnsanın Estetik Eğitimi Üzerine Bir Dizi Mektup, M. Özgü (Çev.), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990, İstanbul.

Walker 2011 Walker, D., Board Games at CYNINGSTAN, Traditional Board Game Series, Leaflet 5, 2011.


Res. 1 İstanbul 16. yy minyatüründe, kahvehanede mankala oynayanlar

(Küçükyıldız 2011, 5’den)

Res. 2 İstanbul 18. yy minyatüründe, divanda oturmuş mankala oynayanlar (Küçükyıldız 2011, 5’den)

Res. 3 Stratonikeia’da tespit edilen çukurlu mankala tablaları

2x4 2x5

2x5

2x6

2x52x5

2x5


Res. 4 2x5’lik mankala tablasında karşılıklı oyun oynayan iki Romalı (Çiz. A. Erkuş)

Res. 5 Kuzey Cadde paye ve portik basamağında karşılıklı mankala oynayanlar (Çiz. A. Erkuş)

Res. 6 Üzerinde üç ayrı oyunun bulunduğu sütun kaidesi

Res. 7 Üzerinde mankala oyunu yer alan yazıttan bozma blok


Res. 9 Gümüşkesen mezar anıtında yer alan çukurlu mankala tablaları

Res. 8 Gümüşkesen mezar anıtı podyum üzerinde bulunan mankala ve diğer oyun tablaları

2x6 a

2x7 d

3x3 g h

2x8 e 2x8 f

2x6 b 2x6 c


Res. 10 13SKCGR23 numaralı stylobat bloğu ve üzerinde bulunan oyunlar

Res. 11 13SKCGR23 numaralı stylobat bloğu ve üzerinde bulunan oyunların çizimi

Res. 12 Karelerden oluşan mankala tablalarından örnekler: a) Knidos eşik taşı, 2x5 (Res. C. Şimşek); b) Ephesos Arkadiane, 2x5 (Schädler 1998, Fig. 2’den); c) Smyrna Agora, 2x5 (Schädler 1998, Fig. 3’ten);

d) Aphrodisias Tiyatro, 2x5 (Schädler 1998, Fig. 4’ten)

a b c d


Levha 1

Stratonikeia/Mankala oyun tablaları

A-(2X4/toplama çukuru)

B-(2X5)

B-(2X5/toplama çukuru)

C-(2X5/2 toplama çukuru)

D-(2X6)


Levha 2

Gümüşkesen/Mankala oyun tablaları

A-(2X6)

B-(2X7)

C-(2X8)

D-(3X3) E-(2X5)

Date post:	05-Dec-2023
Category:	Documents
Upload:	pamukkale
View:	0 times
Download:	0 times

N. Durnagölü, Antik Mankala Oyununun Stratonikeia'daki İzleri, (Ed. B. SÖĞÜT)

Documents