1

ការណែ�នាឱំ្យស្គា ល់ពីអរយិធម៌

មេមមេរ�នទី១

Learning TopicsTOPIC Level 1 Level 2

១ អរយិធម៌ (Civilization)

១.១. និយមន័យនៃនពាក្យអរយិធម៌

១.២. មូលធាតុនៃនអរយិធម៌

១.៣. មូលធម៌នៃនអរយិធម៌

Learning TopicsTOPIC Level 1 Level 2

២ ស្គារៈសំខាន់ នៃនការសិក្សា វប្បធម៌ និងធាតុរបស់វា

៣វប្បធម៌ (Culture) ៣.១. ចំមេ�ះដឹង

៣.២. ការផ្សាយ

៣.៣. អនុវត្ត

Learning TopicsTOPIC Level 1 Level 2

៤ សងមធម៌ (Social) ៤.១ មេ678ងសងម៤.២ របបសងម

៤.៣ ទ6មង់សងម

5

អ្វីទៅ�ជាអរយិធម៌?

អរយិធម៌ (Civilization)

អរយិធម៌បានមេកីតមក6ពមគ្នា; ជាមួយមនុស្ស ណែតវាជាសញ្ញា@ �មួយថ្មីក;ងុ6បវត្តិនៃន7ំនិតរបស់មនុស្ស បានន័យថា សញ្ញា@ �នៃនអរយិធម៌មេទីបណែតបានមេកីតមេទ្បងីមេDមេពលណែដលមេ7ទទួលស្គា ល់ថា ការសិក្សាអំពី6បនៃព�ី ទំមេន�មទម្លាF ប់ រមេប�បរស់មេD ជំមេន8 នៃនជនជាតិនីមួយៗ ម្លានស្គារៈសំខាន់ជាងការសិក្សាអំពី6បវត្តិ6ពឹត្តិការ�៍នៃនជនជាតិមេនាះមេJមេទ�ត។

អរយិធម៌ជាសញ្ញា@ �ស្ម6ុ7ស្គា្ម ញ មេ6ពាះថា ធាតុណែដលផ្ំសឱ្យមេកីតបានអរយិធម៌នីមួយៗម្លានមេ6ចីន មេMីយធាតុទាងំមេនាះក៏ពំុដូចគ្នា; ពីអរយិធម៌មួយមេJអរយិធម៌មួយមេទ�តណែដរ។អរយិធម៌ទាងំទ្បាយណែដលម្លានមេDមេលីមេQកមេនះ សុទ្ធណែតម្លានជីវតិ និងវវិត្តន៍មេរ�ងៗខFួនណែថមមេទ�ត។

6

អរយិធម៌ ឬ អារ្យធម៌ (Civilization) មេតី អរយិធម៌ ជាអ្វី‹ › ?

What is “Civilization”?

ចូរមេរ�បរាប់ពីអ្វីណែដលអ;កបានដឹងពី ‹អរយិធម៌ › ?

7

និយមន័យនៃនពាក្យ “អរយិធម៌”

តាមជាតិសព្ទ៖ អរយិធម៌ < អរយិ + ធម៌

-អរយិ៖ 6បមេសីរ 6តឹម6តវូ មេរ�បរយ ម្លានណែបបបទល្អ ណែដលឥតមេទាស...។

-ធម៌៖ សភាវៈ6ទ6ទង់សត្វមេQក សភាព ធម្មជាតិ ច្បាប់ មេMតុ...។

អរយិធម៌ (civilization) ជាអ្វី?

តាមជាតិសព្ទ អរយិធម៌7ឺជាសភាវៈណែដល6បមេសីរ 6តឹម6តវូ មេMីយម្លានណែបបបទ ល្អ ស6ម្លាប់6ទ6ទង់សត្វមេQក។

8

ពាក្យ អរយិធម៌ 6តវូបានផ្តល់និយមន័យមេផ្សងៗគ្នា; ដូចខាងមេ6កាម៖ ‹ ›១-វចនានុ6កមណែខ្មររបស់វទិ្យាស្គាd នពុទ្ធស្គាសនប�្ឌិ ត្យ៖ អរយិធម៌ 7ឺជាធម៌ណែដលនាឱំ្យមេកីតមេសចក្តីសុខចមេ6មីន,ធម៌របស់អរយិជន,សណ្តា្ត ប់ធា; ប់, ណែបបបទមេរ�បរយ។

២-អ;ក6សី 6តឹង ងា៖

អរយិធម៌ 7ឺធម៌ទាងំឡាយណែដលជាសភាព និងតនៃមF នៃនការលូតQស់ ដុះដាលរកីចមេ6មីន ខ្ពង់ខ្ពស់ នៃនការរស់មេDរបស់មនុស្សក;ងុសងម ណែដល6បកបមេJមេដាយរមេប�បមេរ�បរយ មេ678ង6បដាប់មេ6បី6បាស់67ប់6គ្នាន់ ជំមេន8 ចំមេ�ះដឹង ចំ�ង់ចំ�ូលចិត្ត67ប់ណែបបយ៉ាm ងក;ងុមេគ្នាលបំ�ងណែស្វងរកសុខៈ។

៣-មេQក សរ ស្គារនុ៖

9

សម្លា ល់យកការរកីចមេ6មីនលូតQស់នៃនជនជាតិណ្តាមួយ ណែដលផ្ទុយនឹងសភាពនៃ6ពនៃផ្ស។ (ទស្សនៈណែផ្អកមេលីការចមេ6មីនលូតQស់នៃនវទិ្យាស្គា6ស្ត បមេចnកមេទស ការមេរ�បចំ6បមេទសនិងច្បាប់ទម្លាF ប់ដ៏6តឹម6តវូនៃនជនជាតិណ្តាមួយ) ។

៤-វចនានុ6កមអង់មេ7Fស៖ A. Egular civilized way of conducting society. បកណែ6ប៖ ណែបបណែផនណែដលចមេ6មីនរងុមេរ8ងមេទ�ងទាត់នៃនការដឹកនាសំងម ។B. The process in which societies become developed and organized. បកណែ6ប៖ ដំមេ�ីរណែដលសងមមនុស្សទាងំឡាយបានអភិវឌ្ឍនិងបានមេរ�បចំ។C. Advanced stage or system of social development. បកណែ6ប៖ ដំណ្តាក់កាលឬ6បព័ន្ធមេជ8នមេល8នលូតQស់នៃនការអភិវឌ្ឍសងម។

10

មូលធាតុនៃនអរយិធម៌

អរយិធម៌ម្លានមូលធាតុ៤7ឺ៖

-អាចារៈ (ācāra)

-ទស្សនីយភាវៈ (dassanīyabhāva)

-លិងៈ (liṅga)

-សមតdភាវៈ (samatthabhāva)

11

១-អាចារៈ ៖

7ំនិតម្លាយ៉ាទល្អ6តឹម6តវូ6បាស់ចាកមិចាs ចារៈ។ អាចារៈបានដល់៖

6ប6ពឹត្តិល្អមេដាយកាយ

6ប6ពឹត្តិល្អមេដាយវាចា

6ប6ពឹត្តិល្អមេដាយចិត្ត

២-ទស្សនីយភាវៈ

បានដល់៖ សភាពនៃនឥរយិ៉ាបទ និង របូមេtមសមរម្យល្អ ទិដ្ឋភាពនៃនទីឋាន 6បកបមេដាយរមេប�បមេរ�បរយនិងសមរម្យ6តឹម6តវូ

12

៣-លិងៈ

7ឺមេភទសមរម្យ6តឹម6តវូតាមណែបបបទបុរសនិង6ស្តី។ លិងៈបានដល់៖ មេភទសមរម្យតាមណែបបបុរស មេភទសមរម្យតាមណែបប6ស្តី

៤-សមតdភាវៈ

7ឺភាព6បកបមេដាយចំមេ�ះដឹង និង ភាពtF តនៃវ។ សមតdភាវៈបានដល់៖ សមតdភាពខាងវជិាw សងម សមតdភាពខាងវទិ្យាស្គា6ស្ត

13

មនុស្សណែដល6បកបមេដាយមូលធាតុនៃន អរយិធម៌ណ្តាមួយ មនុស្សមេនាះម្លានមេx្ម ះថា អរយិជន (មនុស្សអរយិៈ)។ អរយិជនម្លាន ឋានៈខ្ពង់ខ្ពស់ និងអន់ថយមេJតាម7ុ�ភាព នៃនមូលធាតុបmុមេណ្តាy ះ។

មេតីអរយិជនជាអ្វី?

14

មូលធម៌ម្លាន៦យ៉ាm ង7ឺ៖

មូលធម៌នៃនអរយិធម៌

សីលធម៌, មនុស្សធម៌, សុជីវធម៌,6ពM្មវហិារធម៌, វប្បៈ និង វឌ្ឍនៈ។១-សីលធម៌២6បការ៖

-មេមតា្ត ៖ 6បាថា; ចង់ឱ្យមេ7បានមេសចក្តីសុខ។-ករណុ្តា៖ 6បាថា; ចង់ឱ្យមេ7រចួចាកទុក្ខ។

២-មនុស្សធម៌៥6បការ៖

ច្បាប់6បមេ~មនុស្សឱ្យ6ប6ពឹត្តិសុចរតិ6តឹម6តវូ មេវ�រចាកអំមេពី៥6បការ។ អំមេពី៥6បការមេនាះម្លាន៖ បាណ្តាតិបាត អទិនា; ទាន កាមេមសុមិចាs ចារ មុស្គាវាទ និងសុរាមេមរយ័។

15

មនុស្សមិន6តវូ6ប6ពឹត្តិ៖បាណ្តាតិបាត៖ ការមេប�តមេប�នអាយុជីវតិ របូកាយឱ្យម្លានរបួសស្គា; ម ឬ ស្គាF ប់។

អទិនា; ទាន៖ ការលួច ឆក់បFន់ ដមេ�្តី ម មេកង6បវញ័n6ទព្យសម្បត្តិអ;កដនៃទ ។

កាមេមសុមិចាs ចារ៖ ការ6ប6ពឹត្តិខុសក;ងុកាម មេដាយលួចQក់មេសពមេមថុនកម្មជាមួយប្តីមេ7 6បពន្ធមេ7 ឬ កូនមេ7។មុស្គាវាទ៖ ការនិយ៉ាយកុMក ភូតភរ មេបាក6បាស់ (មិន6បកាន់ពាក្យសចnៈ)។

សុរាមេមរយ័៖ ការមេសពសុរា មេ678ង6សវងឹ មេ678ងមេញ�ន។

16

៣-សុជីវធម៌៦6បការ៖

ការស្គា្ត ប់មេMតុផល7ួរ ឬមិន7ួរ

ការស្គា ល់ឋានៈខFួន និងអ;កដនៃទ

ការស្គា ល់6បម្លា�ជីវភាព

ការស្គា ល់កាលមេវQ

ការស្គា ល់6បជំុជន និងទី6បជំុជន

ការស្គា ល់មិត្តសំឡាញ់

17

៤-6ពM្មវហិាធម៌ទាងំ៤៖

7ឺសំមេ~មេលីការសមេណ្តា្ត ស 6ប�ី អំពីការt ឆំងទាងំទ្បាយរមួម្លាន៖ មេមតា្ត ៈ ការម្លានមេមតា្ត អា�ិត អាសូរ 6សទ្បាញ់ ចង់ឱ្យមេ7បានសុខ

ករណុ្តាៈ ការម្លានករណុ្តាជួយសមេ�ងា ះមេ7ឱ្យរចួពីទុក្ខ មុទិតាៈ ការមេ6តកអរមេពលណែដលមេ7បានសុខ ឧមេបកា្ខ ៈ ការដាក់ចិត្តជាអាជា� កណ្តា្ត ល

18

៥-វប្បៈ-វប្បធម៌ ៖ការស្គាបមេ6ពាះ ផ្សាបំ�្តុ ះឱ្យលូតQស់ រកីចមេ6មីនមេ�ងី។ វប្បៈម្លាន៤6បការ7ឺ៖

អាចារវប្បៈ៖ ការប�្តុ ះចរយិ៉ាម្លាយ៉ាទឱ្យល្អ6តឹម6តវូ

ទស្សនីយភាវវប្បៈ៖ ការផ្សាបំ�្តុ ះទស្សនីយភាពឱ្យល្អ 6តឹម6តវូ 7ួរជាទី7យ7ន់។

លិងវប្បៈ៖ ការផ្សាបំ�្តុ ះមេភទឱ្យបានសមរម្យតាមណែបបបទបុរស និង6ស្តី។

បញ្ញា@ វប្បៈ៖ ការផ្សាបំ�្តុ ះបញ្ញា@ ស្គា្ម រតី មេដាយការសិក្សាវជិាw មេផ្សងៗ។

19

៦-វឌ្ឍនៈ ៖

ការរកីដុះដាល នាមំេJដល់មេសចក្តីចមេ6មីន។ វឌ្ឍនៈម្លាន៤6បការ៖

អាចារវឌ្ឍនៈ ៖ ការចមេ6មីនលូតQស់នៃនចរយិ៉ាម្លាយ៉ាទ។

ទស្សនីយភាវវឌ្ឍនៈ ៖ ការចមេ6មីននៃនទស្សនីយភាព។

លិងវឌ្ឍនៈ ៖ ការចមេ6មីនលូតQស់សមរម្យតាមមេភទ។

បញ្ញា@ វឌ្ឍនៈ ៖ ការចមេ6មីនលូតQស់ខាងបញ្ញា@ ស្គា្ម រតី ភាពtF តនៃវ និង ចំមេ�ះដឹង។

20

ស្គារៈសំខាន់នៃនការសិក្សាវប្បធម៌ណែខ្មរ

ស្គា ល់ពី6បភពនិងការវវិឌ្ឍនៃនវប្បធម៌ណែខ្មរ។ ស្គា ល់ពីតនៃមFដ៏ធំមេធងនៃនវប្បធម៌ដ៏ផូរផង់កាលពីអតីតកាល។

ម្លានចំមេ�ះដឹងមូលដា្ឋ នណែផ;កវប្បធម៌ដ៏ម្លានតនៃមFរបស់ណែខ្មរតាងំពីបុរា�កាលរMូតដល់មេពលបចnុប្បន;។ ស្គា ល់ពីតួនាទីរបស់វប្បធម៌ មេដីម្បីរមួចំណែ�កការពារ កស្គាង និងអភិវឌ្ឍ6បមេទសជាតិ។

បងា� ញឱ្យមេ�ីញពីការសំមេយ៉ា7 ការនៃច;6បឌិតនៃនវប្បធម៌ណែខ្មរ មេJមេលីវប្បធម៌ បរមេទស។

តាមរយៈការសិក្សាវប្បធម៌ មេ7អាចឆFុះបញ្ញាn ងំមេ�ីញពីការរកីចមេ6មីនមេសដ្ឋកិចn វសិ្គាលភាពទឹកដី ឥទ្ធិពល ធនធានមនុស្ស ស្គាម7ីភាព ជំមេន8 សិល្បៈ ស្គាសនា និងជីវភាពរស់មេDរបស់ណែខ្មរ។

21

មេចះមេ6ប�បមេធ�ប6បកបមេដាយការរះិ7ិតពិចារណ្តានូវអ្វីណែដលជារបស់ណែខ្មរ និង អ្វីជារបស់បរមេទស ជាពិមេសស មេ7អាចដក6សង់ចំ�ុចវជិwម្លាន ណែដលម្លានមេDក;ងុវប្បធម៌បរមេទសមេដីម្បីយកមកណែកនៃច;ឱ្យម្លានលក្ខ�ៈជាណែខ្មរ(មេខមរនីយកម្ម /Khmerisation) និងមេធ្វីសំមេយ៉ា7 ព6ងីកនិងព6ងឹងវប្បធម៌ជាតិរបស់ខFួនឱ្យកាន់ណែតម្លានភាពសម្បរូណែបបនិងរកីចមេ6មីនណែថមមេទ�ត។

ប�្តុ ះទឹកចិត្ដ6សឡាញ់មរតវប្បធម៌របស់ខFួន និងមិនងាយមេភFីតមេភFីនតាម វប្បធម៌បរមេទស។

មិនវមេង្វងមេភFចជាតិកំមេ�ីតរបស់ខFួន។ ស្គា ល់និងមេចះរក្សាអត្តសញ្ញា@ �ជាតិបានល្អ។ មេចះទប់ស្គា� ត់វប្បធម៌អវជិwម្លានមួយចំនួនណែដលMូរពីបរមេទស។ រមួចំណែ�កកាត់បនdយឥទ្ធិពលនៃនស្គាកលភាវបូនីយកម្មនិងរក្សាលំនឹង ឯកលក្ខ�ៈភាពនិងឯកសណ្តា្ឋ នភាពដ៏ម្លានតនៃមFរបស់វប្បធម៌ណែខ្មរ។ ផ្តល់អតdិភាពនិងឱ្យតនៃមFដល់វប្បធម៌ណែខ្មរ។

22

ប�្តុ ះ7ំនិតមេស;ហាជាតិ សម្បជញ@ៈជាតិ និងឧត្តម7តិជាតិ។ ម្លានមេម្លាទនភាពចំមេពាះវប្បធម៌ជាតិ។ ម្លានឆន្ទៈការពារវប្បធម៌ណែខ្មរជាដរាប ជាមេដីម។

23

វប្បធម៌

វប្បធម៌ជាអ្វី?វប្បធម៌ < វប្ប + ធម៌

វប្ប = ការស្គាបមេ6ពាះ ការប�្តុ ះពូជ ការបង�បមេង�ីត...

ធម៌ = ធាតុ វធីិ ធម៌ភាព សភាវៈ6ទ6ទង់...

វប្បធម៌ = ធម៌ទាងំឡាយណ្តាណែដល6ទ6ទង់នូវការស្គាបមេ6ពាះប�្តុ ះពូជឱ្យមេលចជាលទ្ធផលជាណែផFផ្កា� ។

តាមន័យវចនានុ6កមណែខ្មរ ៖ វប្បធម៌សម្លា ល់នូវការផ្សា ំការប�្តុ ះចំមេ�ះវជិាw និង6បាជា� ស្គា្ម រតីឱ្យបានចមេ6មីនលូតQស់ មេដាយវទិ្យាស្គា6ស្តមេដាយសិល្បៈមេផ្សងៗ។

24

ចំមេ�ះដឹងៈ 7ឺសំមេ~មេJមេលី ជំមេន8 ស្គាសនា សីលធម៌ ទស្សនវជិាw វទិ្យាស្គា6ស្ត។ មូលបទទាងំមេនះ បានមេកា្ត បមេJមេលី6បនៃព�ី ទំមេន�មទម្លាF ប់ ណែដលម្លាន6បវត្តិយូរលង់ណ្តាស់មកមេMីយ។ ការមេជ8មេJមេលីអារកុ្ស អារក្ស អ;កតា ឬ មេជ8មេលីអភូតមេMតុណ្តាមួយតៗគ្នា; បានបមេង�ីតមេJជា6បនៃព�ី ណែដលតជំនាន់មនុស្សនាគំ្នា; 6បតិបត្តិជាបន្ត បនា្ទ ប់។ ការសិក្សាពីបុមេរ6បវត្តិ ការមេធ្វីកំណ្តាយ ការសិក្សា6ស្គាវ6ជាវ ពីមេដីមកំមេ�ីតនៃនជាតិស្គាសន៍នីមួយៗ នឹងបងា� ញពីលទ្ធផលនៃនការរកីចមេ6មីន ដ៏ផូរផង់របស់ជាតិស្គាសន៍នីមួយៗ ណែដលបានឆFងកាត់ពីសម័យកាលមួយ មេJសម័យកាលមួយមេទ�ត។

១. ចំមេ�ះដឹង

25

២. កំ�ត់ផ្សាយ

កំ�ត់ផ្សាយៈ សំមេ~មេលីភាស្គា-អក្សរ-សញ្ញា@ -អក្សរស្គា6ស្ត-អក្សរសិល្ប៍-សិល្បៈ-ព័ត៌ម្លាន(វទិ្យុ-ទូរទស្សន៍....) ម្លានន័យថា មេដីម្ីបរក្សាបាននូវមូលដា្ឋ ន67ឹះរបស់ខFួនក;ងុការបមេង�ីតភាស្គា ការមេធ្វីឬការផ្តល់សញ្ញា@ ការបមេង�ីតតួអក្សរមេដីម្បីចង6កង6បវត្តិ6ពឹត្តិការ�៍របស់សងមដ៏ទាក់ទាញ 6បកបមេដាយសិល្ប៏វធីិ និងមេធ្វីការផ្សព្វផ្សាយមេដីម្បីឱ្យម្លានការយល់ដឹងទូលំទូQយ របស់6កមុមនុស្ស ណែដលរស់មេDតាមសM7មន៍នីមួយៗឱ្យបានយល់6ជតួ6ជាប និងទទួលយកបាន ក;ងុការបន្តអនុវត្តនូវ6បនៃព�ីល្អណែដលបុព្វបុរសជំនាន់មុនបានបន្សល់ទុកឱ្យ។

26

៣. អនុវត្តន៍

អនុវត្តន៍ៈ ការណែថរក្សាបាននូវទំមេន�មទម្លាF ប់ 6បនៃព�ី ការជ6មញុឱ្យម្លានការសិក្សាអប់រ ំ ការ6បណែដ6បមេ~ទូនា្ម ន ណែដលមនុស្សជំនាន់មុនធាF ប់អនុវត្ត និងទទួលបានលទ្ធផលល្អ6បនៃពមេនាះ នឹងជ6មញុឱ្យមនុស្សជំនាន់មេ6កាយៗ បន្ត អនុវត្ត6បកបមេដាយការមេពញចិត្ត មេពញមេថFីម មេMីយនឹងរកីស្គាយបន្តពីជំនាន់មួយមេJជំនាន់មួយមេទ�ត។ ការមេលងកីទ្បា ណែល្បង6បជា6បិយ៍ ការលំណែMកម្សាន្ត 7ឺជាកតា្ត ជ6មញុ និងមេលីកទឹកចិត្តឱ្យមនុស្សជំនាន់មេ6កាយចង6កងជា7ម្ពីរ ក្បនួ ច្បាប់ ស6ម្លាប់អនុវត្តមេDទូទាងំ6កមុ សM7មន៍ និង6បមេទសទាងំមូល។

27

សងមធម៌សងមធម៌ជាអ្វី?

មេ7អាចឱ្យនិយមន័យ នៃនសងមធម៌ម្លានលក្ខ�ៈណែផFកៗដូចខាងមេ6កាមៈ

សងមធម៌< សងម + ធម៌អតdន័យ នៃនពាក្យ សងមធម៌៖

ពាក្យថាសងម (La Société) សំមេ~យកធម្មជាតិ មនុស្សរស់មេDរមួគ្នា; ម្លានទីលំមេD ម្លានមុខរបររកសីុ ម្លានរមេប�បណែបបបទក;ងុការទាក់ទងគ្នា; ជាមេដីម។ឯពាក្យ សងមធម៌ (Le Social) សំគ្នាល់ធម៌ទាងំទ្បាយណ្តាណែដលជាធាតុ វធីិ ធម៌ភាព មេរ�បចំ សងមមនុស្ស ឱ្យម្លានភាពទ6មង់និងលក្ខ�ៈចំមេរនីលូតQស់ បានមេសចក្តីថា មេរ�បចំមនុស្សឱ្យរមេសីមេDបានសុខ6សលួ6បកបមេដាយមេ678ង សម្លា� រៈ67ប់6គ្នាន់ផង សភាពលក្ខ�ៈល្អ6បមេសីរណែថមមេទ�ត។រចួមកមេMីយ មេយីងបានដឹងថា វប្បធម៌ អរយិ្យធម៌ ម្លាន វប្បធម៌ ជាមមេធ្យាបាយ ឬវធីិមេដីម្ីបសមេ6មចនូវសុខៈ។ ក្នុងដំទៅ�ីរ ទៅ�កាន់ទៅ�លទៅ�ទៅនះ ទៅ�ី វប្បធម៌ ឬ សង្គមធម៌ ដែដលមានឥទ្ធិពលជាង?

28

មេ678ងសងម, សម្លា� រៈសងមៈ ក;ងុការរស់មេD និងការវវិត្តន៍របស់សងមមនុស្ស មនុស្ស6តវូការ6បដាប់រស់មេD 7ឺជាកតា្ត សត្យានុម័តណែដលមិនអាចខ្វះបានមេនាះ7ឺ ចំ�ីអាហារ ទីជ6មក និង សមេមF�កបំពាក់។ការរកីចំមេរនីរបស់សងមមនុស្ស បានមេលីកទឹកចិត្តឱ្យមនុស្សមេធ្វីការសិក្សា6ស្គាវ6ជាវជាបន្តបនា្ទ ប់មេដីម្បីបមេ6មីឱ្យមេសចក្តី6តវូការរបស់មនុស្ស និងជម;ះនូវមេ6គ្នាះធម្មជាតិទាងំទ្បាយទាងំពួង ណែដលមេយីងឱ្យមេx្ម ះថា “6បដាប់តិចនិច ” 7ឺសំមេ~មេលី ម្លាm សីុន, សំ�ង់, ការផលិត...។ការបមេង�ីតមុខរបរ ការ6បកបមុខវជិាw ជីវៈ មេដីម្ីបណែកណែ6បការរស់មេDឱ្យម្លានភាពកាន់ណែត6បមេសីរ និង6បកបមេដាយការ6បកួត6បណែជង 7ឺជាត6មវូការរបស់មនុស្សណែដលជាធាតុនៃនសងមសីុវល័ីយ។

១. មេ678ងសងម, សម្លា� រៈសងម

29

២. របបសងម, សងមវធីិ

របបសងម, សងមវធីិៈ 7ឺមេផ្កា្ត តជាសំខាន់មេJមេលីការងារមេសដ្ឋកិចn ជាកតា្ត ចាបំាច់ណែដលមនុស្ស មួយ6កមុ សM7មន៍ ឬជាតិស្គាសន៍មួយ 6តវូ7ិត7ូរអំពីត6មវូការ ការផត់ផង់ការផលិត ឱ្យម្លានភាពសម6សបមេJនឹងត6មវូការបចnុប្បន; និងព្យាករ�៍រយៈមេពលខFី ឬរយៈមេពលណែវងស6ម្លាប់នៃថ�អនា7ត។ វស័ិយកសិកម្ម 7ឺជាមូលដា្ឋ ន67ឹះក;ងុការបមេង�ីត និងជ6មញុវស័ិយឧស្សាMកម្ម មេសវាកម្ម និងពា�ិជwកម្ម ណែដលជាមេសនារយូីរ មេលីកតមេម�ីង6បជាជាតិមួយ6បកបមេដាយសកា្ត នុពល។ការងារសងមកិចn មេផ្កា្ត តសំខាន់មេលីការងារសុខម្លាលភាពរបស់6បជាពលរដ្ឋ ជ6មញុការណែថទា ំ សុខភាព មេលីកតមេម�ីងការងារសន្តិសុខ សណ្តា្ត ប់ធា; ប់ រមេប�បមេរ�បរយសងម និងការបមេង�ីតការងារស6ម្លាប់6ទ6ទង់ជីវភាព ក៏ដូចជាជួយស6មលួដល់សុខភាពសងមផងណែដរ។កិចnការទំនាក់ទំនង មេលីវស័ិយការទូត នមេយ៉ាបាយក;ងុ និងមេ6�6បមេទស 7ឺជាកតា្ត ស្គាF ប់រស់របស់ មនុស្សមួយ6កមុ សM7មន៍មួយ ឬ6បមេទសមួយ។

30

៣. ទ6មង់សងម

ទ6មង់សងមៈ (សងម6បមេភទ) 6តវូបានណែបងណែចកជា៣រមួម្លានៈ ស;លូសងម វ�yៈសងម, អងការសងម។-ស;លូសងម (67សួ្គារ) : 6កមុមនុស្ស6តវូម្លានការវវិត្តន៍រកីចំមេរនីនូវកំមេ�ីនរបស់ខFួនជាចាបំាច់។ សងម67សួ្គារមួយ 7ឺជាមេរាងច6កផលិតមនុស្សជំនាន់ថ្មី 6បកបមេដាយ7ុ�ភាព និង7ុ�ធម៌។-វ�yៈសងម(វ�yៈជាតិកំមេ�ីត, វ�yៈការងារ, វ�yៈចំមេ�ះដឹង): មេDក;ងុសងមរស់មេDរបស់មនុស្ស ការកមេកីតមេទ្បងីនូវចំណ្តាត់ថា; ក់ វ�yៈ 7ឺជាកតា្ត សត្យានុម័ត ណែដលមិនម្លានជាតិស្គាសន៍ណ្តា ឬរបបសងមណ្តាមួយ ទាត់មេចាលនូវរបបសងមបាន មេទ្បីយ។-អងការសងម (ស្គាd ប័នមេផ្សងៗ): អងការសងម 7ឺជាចមេងា� ម6បមូលផ្តុំនៃន6កមុមនុស្សណែដលម្លាន ការយល់ដឹងក;ងុការមេរ�បចំសងមឱ្យមេគ្នារពច្បាប់ មេJតាមនិនា; ការរបស់ពលរដ្ឋចង់បាន។

31

7ឺធម៌ ទាងំទ្បាយណ្តាណែដលជាសភាព និងតនៃមFនៃនការលូតQស់ ដុះដាលរកីចមេ6មីន ល្អ6បមេសីរ ឧត្តុងឧត្តម ខ្ពង់ខ្ពស់ នៃថFថ;រូ រងុមេរ8ងចមេ6មីនក;ងុការរស់មេDរបស់មនុស្សក;ងុសងម ណែដល6បកបមេJមេដាយរមេប�បមេរ�បរយល្អ មេ678ង6បដាប់មេ6បី6បាស់ ជំមេន8 ចំមេ�ះ ចំ�ង់ចំ�ូលចិត្ត67ប់ណែបបយ៉ាm ងក;ងុមេគ្នាលមេ~ណែស្វងរក សុខៈ។អរយិធម៌ < អរយិ + ធម៌អរយិៈ ការ6បមេសីរ ខ្ពង់ខ្ពស់ នៃថFថ;រូ ចំរងុចមេ6មីនធម៌ៈ ធាតុ វធីិ ធម៌ភាព សភាវៈ6ទ6ទង់ អរយិធម៌ បានមកពី វប្បធម៌ រមួជាមួយសងមធម៌

១. អរយិធម៌

សមេង្ខប

32

សមេង្ខប

២. វប្បធម៌

វប្បធម៌បានកាF យមេJជាការសម្លា ល់នូវភាព ឬធម៌ទាងំទ្បាយណ្តា ណែដលអាចប�្តុ ះបណ្តា្ត លបមេង�ីនឱ្យបានផលល្អ6បមេសីរចមេ6មីនលូតQស់មេទ្បងីមេទ�ត មេទាះតាមផFូវវជិាw -ចិត្ត7ំនិត-កាយក៏មេដាយ។

ការរកីចមេ6មីនលូតQស់ច6មងុចមេ6មីនក;ងុសងម មេដាយសំមេ~យកការសិក្សាអប់រ ំ ឬលទ្ធផលនៃនការសិក្សាអប់របំានដល់ចំមេ�ះវជិាw ការមេចះដឹង និងបញ្ញា@ ស្គា្ម រតីរបស់មនុស្ស មេដីម្បីរចនានៃច;ខFួនមនុស្សម្លា; ក់ៗឱ្យនៃថFថ;រូខ្ពង់ខ្ពស់។

33

សមេង្ខប

៣. សងមធម៌

សម្លា ល់ធម៌ទាងំទ្បាយណ្តាណែដលជាធាតុ វធីិ ធម៌ភាព មេរ�បចំ សងមមនុស្ស ឱ្យម្លានភាពទ6មង់និងលក្ខ�ៈចមេ6មីនលូតQស់ បានមេសចក្តីថា មេរ�បចំមនុស្សឱ្យរស់មេDបានសុខ6សលួ6បកបមេដាយមេ678ង សម្លា� រៈ67ប់6គ្នាន់ផង សភាព លក្ខ�ៈល្អ6បមេសីរណែថមមេទ�ត។ មm្យាងមេទ�តអាចនិយ៉ាយបានថា សងមធម៌ សង�ត់មេJមេលី6ទឹស្តីរបស់សងម និងការមេរ�បចំសងមឱ្យម្លានទំនាក់ទំនងគ្នា; មេJវញិមេJមកតាងំពីវស័ិយមេសដ្ឋកិចn នមេយ៉ាបាយ សងមកិចn ជីវភាពទូមេJ និង សន្តិសុខជាមេដីម។

34

សំ�ួរ

35

១. មេតីអរយិធម៌ ម្លានអតdន័យដូចមេម្តច? What Civilization Mean?

កៈ 7ឺធម៌ណែដលម្លានលក្ខ�ៈមេជ8នមេល8នខៈ មកពីពាក្យ អរយិ + ធម៌ = ធម៌ទាងំទ្បាយណែដលនាមំកនូវមេសចក្តីសុខ

7ៈ 7ឺការស្គាបមេ6ពាះធម៌

36

២. មេតីចំមេ�ះដឹង, កំ�ត់ផ្សាយ និងអនុវត្តន៍ មេDក;ងុ វប្បធម៌ម្លានន័យដូចមេម្តច?

ក- 7ឺការមេចះដឹងទូមេJ និងមេធ្វីការផ្សព្វផ្សាយ មេដីម្បីអនុវត្តមេDក;ងុសងមខ- សំមេ~មេលីការសិក្សាមេរ�នសូ6ត មេដីម្បីផ្សព្វផ្សាយនូវចំមេ�ះដឹង ស6ម្លាប់ឱ្យមនុស្សមេDក;ងុសងមអនុវត្តតាម7-ចំមេ�ះដឹងៈ ជំមេន8, ស្គាសនា, សីលធម៌ ទស្សនវជិាw វទិ្យាស្គា6ស្ត កំ�ត់ផ្សាយៈ ភាស្គា-អក្សរ-សញ្ញា@ -អក្សរស្គា6ស្ត-អក្សសិល្៍ប-សិល្បៈ ព័ត៌ម្លាន អនុវត្តន៏ៈ ទំមេន�មទម្លាF ប់-6បនៃព�ី-ការសិក្សាអប់រ-ំកីទ្បា-ណែល្បងកម្សាន្ត- ច្បាប់

37

3 .មេតីមេ678ងសងម, របបសងម និង ទ6មង់សងម ម្លានលក្ខ�ៈខុសគ្នា; ដូចមេម្តចខFះ?

ក- មេ678ងសងម របបសងម និងទ6មង់សងម ម្លានលក្ខ�ៈ 6បហាក់6បណែMលគ្នា; 7ឺសំមេ~មេលីកិចnការអភិវឌ្ឍន៏សងមជាតិឱ្យ ម្លានការរកីចំមេរនីខ- ភាពខុសគ្នា; ៈមេ678ងសងមៈ សំមេ~មេលី 6បដាប់រស់មេD, 6បដាប់តិចនិច ,មុខរបរ របបសងមៈ មេសដ្ឋកិចn,សងមកិចn,ន/បាក;ងុ6បមេទស,មេ6�6បមេទស ទ6មង់សងមៈ ស;លូសងម, វ�yៈសងម,អងការសងម

7- ម្លានលក្ខ�ៈខុសគ្នា; 6តង់ ស;លូសងមម្លានស្គារៈសំខាន់ជាងមេ678ង សងម និងរបបសងម។

ចប់មេមមេរ�នទី១